Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ DeO³ee³e He=<þ ke´ÀceebkeÀ
me$e - 2
1. mJeefnleJeeoer veweflekeÀlee (mJeefnleeLe&Jeeoer veweflekeÀlee) 01
2. DeeOegefvekeÀ veweflekeÀ GHeHeÊeer 18
3. He³ee&³eer veerefleMeem$eer³e GHeHeʳee 38
4. efMe#es®³ee GHeHeʳee 60
5. keÀeskeÀCe vekeÀeMes 75
munotes.in
1
IeìkeÀ -1
MeeMJele meceepeemeeþer IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeve
nîee ÒekeÀjCee®ee HetCe& Dee{eJee Iesleu³eeveblej DeeHeCeeme Keeueerue JewefMe<ìîes mecepeleerue.
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎ<ì
1.1 ÒemleeJevee
1.2 efJe
1.3.1IevekeÀ®eje J³eeK³ee
1.3.2 IevekeÀ®eje J³eJemLeeHevee®es cenÊJe
1.3.3 IevekeÀ®eN³ee®es Jeie er&keÀjCe
1.3.4 keÀ®eN³eeb®es m$eesle DeeefCe j®evee
1.4 IevekeÀ®eje Òeot
1.4.2 He³ee&JejCeer³e og< He:HeefjCeece
1.5 IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeve
1.5.1 cegbyeF&leerue IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeve
1.5.1 MCGM OeesjCe DeeefCe Heg{ekeÀej
1.6 l³eep³e IeìkeÀ J³eJemLeeHeveele veeieefjkeÀeb®eer YetefcekeÀe
1.7 meejebMe
1.8 legce®eer Òeieleer leHeemee / mJeeO³ee³e
1.9 mJeeO³ee³e ÒeMveeb®eer GÊejs
1.10 leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
1.11 keÀe³e&
1.12 Heg{erue DeO³e³eveemeeþer meboYe&munotes.in
2
1.0 GefÎ<ìîes
nîee ÒekeÀjCee®ee MesJeìer legcneuee Keeueerue iees<ìer keÀUleerue.
IevekeÀ®eN³ee®eer J³eeK³ee DeeefCe Jeie er&keÀjCe.
DeeOegefvekeÀ peieele IevekeÀ®eje J³eJemLeeHevee®es cenÊJe.
veeieefjkeÀeb®eer IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeveeleerue YetefcekeÀe.
ceneje<ì^eleerue IevekeÀ®eje neleeUC³eemeboYee&leerue efJeefJeOe efve³ece DeeefCe keÀe³eos.
1.1 Òemlee Jevee
He³ee&JejCee®e e DeY³eeme l³eep³e IeìkeÀ DeeefCe l³eeb®es J³eJemLeeHeve mecepetve Iesleu³eeefMeJee³e
DeHetCe& Deens. pesJne Heemetve ceeveJe nîee ûeneJej efHeÀ©ve DeeHeueer G HeefpeefJekeÀe keÀjle Deens, lesJneHeemetve
l³eep³e IeìkeÀ efvecee&Ce keÀjle Deens. HetJe er&®³eeefoJemeele l³eep³e IeìkeÀ ns yengleskeÀ keÀ©ve veeMeJeble
DemeCeejs Demeu³eeves l³eebvee neleeUCes ner HeÀej keÀceer mecem³ee nesleer. meceepee®es MenjerkeÀjCe DeeefCe
DeewÐeesefiekeÀjCe Peeu³eeJej l³eep³e IeìkeÀeb®³ee ÒeceeCeele Jee{ Peeueer DeeefCe l³eeb ®eer efJeunsJeeì DeeefCe
J³eJemLeeHeve ner SkeÀ ceesþer mecem³ee efvecee&Ce Peeueer. meO³ee peieele l³eep³e IeìkeÀeb®es ef®ejbleve
J³eJemLeeHeve keÀjC³eeJej Yej efouee peele Deens. l³eep³e IeìkeÀebvee SkeÀ cegK³e meeOevemebHeoe cnCetve
meg×e veJeerve DeesU Ke efceUle Deens. ns ìekeÀeT m$eesle Hegve&JeeHej DeeefCe Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe keÀ©ve
meeOevemebHeo e cnCetve meg×e JeeHejlee ³esleele . Yeejle ne l³eep³e IeìkeÀ efveefce&leerle Deûesmej Deens. DeeefCe
cnCetve keÀe³e&#ece DeeefCe ÒeYeeJeer J³eJemLeeHeve megef veefÍ®ele keÀjC³ee®eer iejpe Deens.
1.2 efJe
cnCepes osMeeleerue ueeskeÀmebK³ee DeypeeHes#ee peemle Peeueer Deens. ogmejs cnCepes Jemlet GlHeeo ve DeeefCe
l³eeb®ee JeeHej Jee{u³eecegUs l³eep³e IeìkeÀ ceesþîee ÒeceeCe efvecee&Ce nesT ueeieues Deensle. MenjerkeÀjCeecegUs
meg×e l³eep³e IeìkeÀeb®es ÒeceeCe Jee{ues Deens DeeefCe keÀ®eN³ee®eer efJeunsJeeì ueeJeC³eemeeþer HeÀej keÀceer
peeiee jeefnueer D eens. ³eesi³e keÀ®eje J³eJemLeeHeve ns meeceeefpekeÀ DeeefCe He³ee&JejCeer³e Deejesi³e
jeKeC³eemeeþer iejpes®es Deens. ÒeMeemeke Àer³e DeefOekeÀeN³eebveer Ieeuet ve efouesu³ee efve³ecee®es Heeueve keÀ©ve,
l³eep³e IeìkeÀ Jew%eeefvekeÀ He×leerves neleeUlee ³es T MekeÀleele. Yeejleele l³eep³e IeìkeÀ, H e³ee&JejCe
ceb$eeue³eeves DeeKet ve efouesu³ee efve³eceebJej DeeOeeefjle Deensle. pes meJe& osMeelener ueeiet Deensle. Yeejleele
l³eep³e IeìkeÀeb®es J³eJemLeeHeve keÀjC³eemeeþer efJeMes
efkeÀleerlejer keÀe³eos DeefmlelJeele DeeCeues pemes veiejHeeefuekeÀe, IevekeÀ®eje (J³eJemLeeHeve DeeefCe
neleeUCee r) efve³ece 1999, 2006 meeueeleerue je<ì^er³e He³ee&JejCe OeesjCe, HueeefmìkeÀ keÀ®eje
(J³eJemLeeHeve DeeefCe neleeUCeer) efve³ece 2011, neveerkeÀejkeÀ l³eep³e IeìkeÀ (J³eJemLeeHeve DeeefCe
neleeUCeer) efve³ece, FueskeÌì^esefvekeÀ l³eep³e IeìkeÀ (J³eJemLee Heve DeeefCe neleeUCeer) efve³ece 2011,
pewJe JewÐeefkeÀ³e l³eep³e IeìkeÀ (J³eJemLeeHeve DeeefCe neleeUCeer) efve³ece.munotes.in
3
1.3 Ieveke˨eje
1.3.1 IevekeÀ®eje (Solid Waste) J³eeK³ee :
IevekeÀ®eje meb%ee cnCepes Iejeleerue keÀ®eje, DeVe l³eep³e IeìkeÀ, {emeUu esuee efkebÀJee
yeebOekeÀecee®ee ef{ie DeMee meejKeer meecegûeer. nîeele Iejeleerue ìekeÀeT meeOeves, HeÀefve&®ej, ìekeÀeT Oeelet,
³eb$e, iee[er®es megìs Yeeie DeeefCe meJe& ìekeÀeT Jemletb®ee meceeJesMe neslees.
veiejHeeefuekeÀe IevekeÀ®eje (J³eJemLeeH eve DeeefCe neleeUCeer) efve³ece 2000, He³ee&JejCe
mebJeOe&ve keÀe³eoe 1986 ves efJeefole kesÀu³eevegmeej, Yeejle mejkeÀej®ee veiejHeeefuekeÀe l³eep³e IeìkeÀeb®eer
J³eeK³ee , ’J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe Iejiegleer l³eep³e IeìkeÀ pes ceneveiejHeeefuekesÀ®³ee n Îerle Ieve efkebÀJee DeOe&
Oeve mJe©Heele le³eej nesleele, nîeele DeewÐeesefiekeÀ neveerkeÀejkeÀ l³eep³e IeìkeÀebvee JeieUtve Òeef¬eÀ³ee
kesÀuesu³ee pewJeJewÐekeÀer³e keÀ®eN³ee®eener meceeJesMe nesT MekeÀlees.“
ceneje<ì^ Òeot
OECD ves kesÀuesu³ee IevekeÀ®eje J³eeK³esvegmeej, ’DeveeJeM³ekeÀ DeeefCe keÀOeerlejer
neveerkeÀejkeÀ meeefnl³e pes keÀceer ÒeceeCeele êJe Deens.“ IevekeÀ®eN³eele ceneveiejHeeefuekeÀe keÀ®eje,
DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ l³eep³e IeìkeÀ, meeb[HeeC³ee®ee ieeU, Mesleerletve DeeefCe HeMetHeeueve DeeefCe
l³eeb®³eeMeer efveie[erle ef¬eÀ ³eebceOetve efvecee&Ce nesCeeje l³eep³e IeìkeÀ, lemes®e yeebOekeÀece lees[HeÀes[ DeeefCe
KeeCekeÀece DeJeMes
J³eeK³ee, ’IevekeÀ®eje pees l³eep³e Deens. ìekeÀeT HeeC³eeJejerue Òeef¬eÀ³escegUs le³eej Peeuesuee ieeU, HeeCeer
HegjJeþe Òeef ¬eÀ³ee keWÀê efkebÀJee nJee Òeot
Jejerue meJe& J³eeK³eeJe©ve Demes efMekeÀlees keÀer -
Ieve l³eep³e IeìkeÀ ³eebvee meJe&meeOeejCeHeCes keÀ®eje (garbage) cnCeleele.
l³eele J³eeJemeeef³ekeÀ Dee efCe Iejiegleer keÀ®eN³ee®ee meceeJesMe Demelees.
ne veiejHeeefuekeÀe efkebÀJee lelmece Yeeieele efvecee&Ce neslees.
ne Ieve efkebÀJee DeOe& Ieve Demelees DeeefCe nîeele Òeef¬eÀ³ee kesÀuesu³ee pewJeJewÐekeÀer³e keÀ®eN³ee®eener
meceeJesMe neslees.
IevekeÀ®eN³ee®eer efveefce&leer Iejiegleer DeeefCe J³eJemeeef³ekeÀ mLeeHel³eebletve nesles. nîee Jemlet yeensj
HesÀkeÀu³ee peeleele pemes DeVe keÀ®eje, He@efkebÀie®es / Jes<ìveeb®es meeefnl³e, yeebOekeÀece keÀ®eje ns ÒecegKe
Deensle. meJe&meeOeejCe pewefJekeÀ D eeefCe veeMeJeble meeefnl³e ns Yeejleer³e MenjebceOeerue, ceneveiejHeeefuekeÀe
IevekeÀ®eN³eele DeO³ee&ntve DeefOekeÀ Demeles. IevekeÀ®eN³ee®es J³eJemLeeHeve ns efveefce&leer, meeþJeCe,
SkeÀ$eerkeÀjCe, HeeþJeCes DeeefCe JeenletkeÀ, Òeef¬eÀ³ee DeeefCe efJeun sJeeì nîee meJee¥Meer efveie[erle Deens.munotes.in
4
ueeskeÀeb®es Deejesi³e, DeLe&keÀejCe, DeefYe³eebef$ekeÀerkeÀjCe, mebJeOe&ve, meeQo³e& DeeefCe Flej He³ee&JejCeer³e efJe®eej
keÀ©ve GÊece He×le JeeHe©ve IevekeÀ®eN³ee®es J³eJemLeeHeve keÀjlee ³esles.
1.3.2 IevekeÀ® eje J³eJemLeeHevee®es cenÊJe :
l³eep³e IeìkeÀeb®ee DeY³eeme Keeueerue keÀejCeebcegUs cenÊJee®ee Deens.
i.Jee{le peeCeeN³ee ueeskeÀmebK³escegUs l³eep³e IeìkeÀeb®eer efveefce&leer peemle nesles.
ii.Jee{le peeCeeje meeefnl³e Je Jemletb®ee JeeHej p³eeb®eer vewme efie&keÀ efJeunsJeeì ueeieCes keÀþerCe Deens.
iii.Deeblejje<ì^er³e DeeefCe je<ì^er³e mlejeJej ®eslevee DeeefCe peyeeyeoejerves keÀceer keÀ©ve, l³ee®es
Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe keÀ©ve J³eJemLeeHeve keÀjeJes.
iv.mJe®í DeeefCe peemle keÀe³e&#ece Demeuesueer l³eep³e Jem letb®eer efJeunsJeeì ueeJeCeejer He×le MeesOeCes.
v.mJe®í Menj efveefce&leermeeþer
IevekeÀ®eje efkebÀJee ceneveiejHeeefuekeÀe Ieve keÀ®eje ner peeieeflekeÀ, je<ì^er³e lemes®e mLeeefvekeÀ
mlejeJejerue mecem³ee Deens. ner ceeveJe efveefce&le DeeefCe ÒeeC³ee b®³ee ef¬eÀ³eebceOetve le³eej nesles. efve©He³eesieer
efkebÀJee vekeÀes Demeuesu³ee Jemlet HesÀketÀve efou³eeves efvecee&Ce neslees. Jee{le peeCeeN³ee Jemlet DeeefCe mesJeebcegUs
GlHeeove DeeefCe mesJee oesvneRceO³es Jee{ nesTve l³eep³e IeìkeÀ peemle efvec ee&Ce Peeues. Yeejle mejkeÀejves
meebefieleu³eeÒeceeCes Ieve keÀ®eN³eele Iejeleerue keÀ®eje, J³eeJemeeef³ekeÀ keÀ®eje, mebmLeeceOeerue keÀ®eje DeeefCe
DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe JewÐekeÀer³e keÀ®eN³ee®ee meceeJesMe neslees.
1.3.3 IevekeÀ®eN³ee®es Jeie er&keÀjCe:
1)veiejHeeefuekeÀe Ieve keÀ®eje : nîeele Iejiegleer, yeebOekeÀece DeeefCe {emeUuesuee ef{ie, mJe®ílee
keÀjleevee®es DeJeMes
peeCeeN³ee MenjerkeÀjCeecegUs DeeefCe yeouele peeCeeN³ee jenCeerceeve DeefOekeÀ DeVe mesJeve meJe³eeRcegUs
veiejHeeefuekeÀe IevekeÀ®eje peueo ieleerves efvecee&Ce neslees Je l³ee®³ee IeìkeÀele meg×e yeoue nesle Deens.
2)neveerkeÀejkeÀ keÀ®eje :
ns efJe
neveerkeÀejkeÀ l³eep³e IeìkeÀ (J³eJemLeeHeve DeeefCe neleeUCeer) og©mleer ce megoe efve³ece 2002 ves
kesÀuesu³ee J³eeK³es vegmeej ’keÀesCeleener l³eep³e IeìkeÀ pes YeeweflekeÀ¢<ìîee jemee³eefvekeÀIeve keÀ®eje
veiejHeeefuekeÀe
Ieve keÀ®ejepewJe JewÐekeÀer³e
keÀ®ejeFueskeÌì^e@efvekeÀ
keÀ®ejeneveerkeÀjkeÀ
ke˨ejemunotes.in
5
Òeefleef¬eÀ³eelcekeÀ, efJe
DeMee HeoeLee&®eer neleeUCeer, meeþJeCe, JeenletkeÀ DeeefCe efJeunsJeeì nîeemeeþer efJeMes
3)FueskeÌì^e@efvekeÀ keÀ®eje (F& -keÀ®eje ) :
ne keÀeUpeerHetJe&keÀ DeeefCe efJeMes
neveerkeÀejkeÀ Demeleele.
osMeeleerue F& keÀ®eN³ee®eer neleeUCeer, JeenletkeÀ, meeþJeCe, Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe DeeefCe efJeunsJeeì
ueeJeC³ee®eer He×le, F& keÀ®eje (J³eJemLeeHeve DeeefCe neleeUCeer) efve³ece 2010 vegmeej®e kesÀueer
peeles.
4)pewJe JewÐekeÀer³e keÀ®eje :
oJeeKeev³eeleerue l³eep³eIeìkeÀ ns oJeeKeev³eele JeeHejuesu³e e jmee³eveebceg Us otef
HeÀe@ceg&[eF[, efHeÀvesue DeMeeÒekeÀej®es efve&pebletkeÀerkeÀjCeemeeþer jmee³eves JeeHejueer peeleele. Heeje pees
leeHeceeve oMe&keÀele Je jkeÌleoeye cees peC³ee®³ee ³eb$eele JeeHejleele.
oJeeKeev³eeleerue keÀ®eje pees leHee meCeer keÀjleevee GHe®eejeojc³ee ve efkebÀJee ceeveJeeuee DeeefCe
ÒeeC³eebvee ueMeerkeÀjCee®³ee JesUer efkebÀJee mebMeesOeve ef¬eÀ³eebceO³es efvecee&Ce neslees. keÀener pewefJekeÀ iees<ìe r
GlHeeove keÀjleevee efkebÀJee leHeemeCeer keÀjleevee ner keÀ®eje efvecee&Ce neslees.
nîeeceO³es ìeskeÀoej Jemlet, Ieve keÀ®eje, efJeunsJeeì ueeJeuesues ceeveJeer³e IeìkeÀ, DeUîee /
cultures; ìekeÀuesueer Deew
l³eep³e IeìkeÀ Del³eble meb¬eÀceCe HeeJeCeejs DeeefCe ceeveJeer³e Deejesi³eeme OeeskeÀeoe³ekeÀ þ© MekeÀleele,
pej les Meem$eer³e ¢<ìîee DeeefCe JesieUîee He×leerves neleeUues veenerle lej.
5)DeewÐeesefiekeÀ keÀ®eje :
efJe
mebHekeÀe&le Deeu³eecegUs efJemHeÀesìkeÀ nesT MekeÀleele.
Yeejleele meJe&meeOeejCe 7 oMeue#e ìve Flek eÀe neveerkeÀejkeÀ keÀ®eje ojJe
nesleele. (CPCB -2006)
DeewÐeesefiekeÀ #es$eele, cegK³elJes neveerkeÀejkeÀ keÀ®eje pemes Oeelet , jmee³eve, HesHej, keÀerìkeÀveeMekeÀ,
[eF&, Meg×erkeÀjCe DeeefCe jyej keÀejKeev³eeleerue Jemlet, ³eeb®ee meceeJesMe neslees. jmee³eveeb®³ee mejU
mebHekeÀe&cegUs neveerkeÀejkeÀ keÀ®eje pemes Heeje DeeefCe mee³eveeF&[ ns IeelekeÀ þ© MekeÀleele.munotes.in
6
5)l³eep³e IeìkeÀeb®es m$eesle :
l³eep³e IeìkeÀ ner mebkeÀuHevee pes kegÀþs efvecee&Ce nesleele l³ee®eer ceeefnleer kesÀu³eeefMeJee³e Meke̳e
veener. nîee DeMee peeiee Deensle efpeLetve l³eep³e IeìkeÀ efvecee&Ce nesleele. keÀ®eje J³eJemLeeHeve ®eebieu³ee
ÒekeÀejs mecepetve IesC³eemeeþer l³eeb®³ee m$eesleeb®ee DeY³eeme keÀjCes cenÊJe e®es Deens. l³ee®e yejesyej
Òeot
Deeke=Àleer
1)Iejiegleer m$eesle -Goe. Iejs
2)J³eeJemeeef³ekeÀ m$eesle -pemes ogkeÀeves, GHenej ie=n
3)mebmLeebceOeerue ke˨eje -pemes MeeUe
4)yeebOekeÀece Je {emeeUsueuee ef{ie
5)ceneveiejHeeefuekeÀe jmles DeeefCe GÐeeve, mJe®ílee
6)keÀejKeeves DeeefCe GÐeesie
7)Mesleer m$eesle -efHekeÀeb®es DeJeMes
Keeueerue lekeÌlee l³eep³e IeìkeÀ ÒekeÀej DeeefCe l³ee®es m$eesle oMe&Jelees. ( MPCB DeeefCe
peeieeflekeÀ yeBkesÀkeÀ[tve mebkeÀef uele kesÀuesues)
ÒekeÀej m$eesle
pewefJekeÀ mJe³ebHeekeÀ Iejeleerue keÀ®eje, Heefjmejeleerue keÀ®eje, DeVe Òeef¬eÀ³ee DeJeMes
Huesì/yeMeer
HueemìerkeÀ yeeìu³ee, keÀHe, He@kesÀefpebie meeefnl³e / Jes<ìve, uees[, kebÀìsveme& Fl³eeoer
keÀe®ee legìuesu³ee yeeìu³ee, HeÀesìes, yeuye Fl³eeoer
Oeelet kebÀìsvej, Yeeb[er, iebpesueu³ee Jemlet
pe[Jemlet yeebOekeÀece meeefnl³e, keÀ®eje
Flej pegves keÀHe[s, F. keÀ®e je, Iejeleerue GHekeÀjCes
1.3.4 keÀ®eN³eeb®es m$eesle DeeefCe j®evee :
ceneveiejeleerue Ieve keÀ®eN³eeb®eer j®evee efn yeN³ee®e IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Deens pemes
KeeC³ee®³ee meJe³eer, mebmke=Àleer, HejbHeje, jenCeerceeve, nJeeceeve DeeefCe efceU keÀle. peieeleerue yeBkesÀves
kesÀuesu³ee DeY³eemeele Demes oMe&Jeues Deens keÀer efJekeÀmeveMeerue DeeefCe keÀceer efJekeÀmeerle osMeebceO³es,
efJekeÀmeerle osMeebHes#ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele efJeIeìveMeerue pewefJekeÀ keÀ®eje Deens. Yeejleeleerue 50 ìkeÌkesÀ
keÀ®eje ne pewefJekeÀ DeeefCe efJeIeìveMeerue Deens. meJe&meeOeejCe l³eep³e JemletbceOeerue pewefJekeÀ IeìkeÀ, HesHej,munotes.in
7
HueeefmìkeÀ, Oeelet, pe[Jemlet, keÀe®e DeeefCe Flej IeìkeÀ Demeleele. Menj efJekeÀeme ceb$eeue³eevegmeej
pewefJekeÀ, Nneme HeeJeCeeje keÀ ®eje 47.4 ìkeÌkesÀ FlekeÀe Demelees. l³ee®³ee HeeþesHeeþ Oeelet, keÀe®ee ns
Òel³eskeÀer 1 ìkeÌkeÀe, ceneveiejeleerue Ieve keÀ®eN³eele Demeleele. ³eeuee Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe keÀjC³ee®eer #ecelee
peemle Deens. pe[Jemlet keÀ®eN³eeceO³es jml³eeJejerue kesÀj, ie ìejeleerue ieeU, yeebOekeÀecee®ee DeeefCe
lees[uesu³ee FceejleeR®es DeJeMes
DeuHekeÀeu eerve efkebÀJee efoIe&keÀeueerve Deepeej nesT MekeÀleele.
1.4.1 Deejesi³e OeeskesÀ :
efceLesve, keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF&[, mueHeÀj meejKes efJe
efJekeÀej DeeefCe efoIe&keÀeUele keÀe³ecemJe©Heer ÍJemeve oes
þjleele. ie@mì^es, ³eke=Àle mebmeie&, DeceebMe, Deeflemeej ³eemeejKes jesie Hemejleele. lJe®ee mebmeie&, DeeefCe
De@uepeea m eejKes jesie pesLes HeeCeer Òeot
l³eep³e IeìkeÀ neleeUCeer meg×e Deejesi³ee®eer keÀeUpeer IesTve®e keÀjeJeer ueeieles. veenerlej l³eep³e
IeìkeÀeb®³ee mebHekeÀe&le ³esCeeN³ee ueeskeÀebvee mebme ie&pev³e jesie nesT MekeÀleele.
1.4.2 He³ee&JejCeer³e HeefjCeece :
peceerveJejerue HeefjCeece HeeC³eeJejerue HeefjCeece nJesJejerue HeefjCeece
1) l³eep³e Ieì keÀ HesÀkeÀu³eecegUs
peefceve ot ef
GLeU He efjCeeceebcegUs HeeCeer
HeeleUer HeefjCeece efometve ³eslees.1) Jee³egb®eer ieUleer pemes -
-efceLesve
-meuHeÀj [e³eDee@keÌmeeF[
-keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF[
2) DeVemeeKeUer ot ef
veoer, mecegê Fl³eeoer2) DeefleMe³e pJeueveMeerue
DeeefCe Kegu³ee peeiesle Deeie
ueeiet MekeÀles
3) HeeTme : efJe
keÀejCemunotes.in
8
l³eep³e IeìkeÀ SkeÀ$e ke ÀjCes DeeefCe les lemes®e ìeketÀ ve osCes nîeecegUs He³ee&JejCeer³e mecem³ee
GodYeJeleele. peceerve p³eeJej l³eep³e I eìkeÀ ìekeÀues peeleele, leer ot ef
DeVemeeKeUerle pe [Oeeletb®ee meceeJesMe Peeuee Deens. keÀ®eN³eeHeemetve Kele efveefce&leer ÒekeÀuHeeleerue
KeleebceO³es pe[ OeelegcegUs les ot ef
cnCeleele.
pewefJekeÀ efJemle=leerkeÀjCe : meb³egkeÌle je<ì^eb®³ee Yet ieefYe&³e meJe&#eCeeves ves kesÀuesueer J³eeK³ee DeMeer, SkeÀ
DeMeer Òeef¬eÀ³ee p³eele peblet®es SkeÀ$eerkeÀjCe nesT ot ef
JevemHeleer DeeefCe ceeveJe efkebÀJee JevemHeleer -ieeF&iegjs -ceeveJe) DemJe®í peceerveYejeJe (Landfills)
cegUs He=<þYeeie DeeefCe YetieYe er&³e peue ot ef
HeeJemeeUîeele lees ieeU Oegleuee peelees. ne ueieoe efceLesve ceO³es ©Heeblejerle nesCeeje êJe HeoeLe&®e
Demelees. nîee ueieÐee®es JewefMe<ìîe cnCepes efJeefJeOe l ³eep³e IeìkeÀ HesÀkeÀuesu³eecegUs ne ueieoe / ieeU
le³eej Peeuesuee Demeles.
[e³eDee@keÌmeerve DeeefCe He&Àvmed ns keÀejmeespeveerkeÀ ÒeefleefveOeer Deensle cnCepes oerIe& keÀeU®³ee
mebHekeÀe&cegUs l³eeHeemetve keÀke&Àjesie nesT MekeÀlees. pesJne GIe[î eeJej l³eep³e IeìkeÀeb®es pJeueve kesÀues
peeles lesJne Jee³etefkeYekeÌle nesTve nJesle mees[ues peeleele efkebÀJee [bHe³ee[& ceO³es efceLesve®eer ieUleer nesTve
DeekeÀmceele Deeie ueeieles lesJne les nJesle mees[ues peeleele. cegbyeF&leerue osJeveej ³esL eerue Deeie ner DeMeer®e
ogIe&ìvee Deens p³eele LeebyeJelee ve ³esCeejs IeìkeÀ nesles. Deeie ueeieu³eeves peJeUerue GHeveiejele Deejesi³e
DeeefCe He³ee&JejCe efJemkeÀUerle Peeues Deens.
1.5 IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeve
IevekeÀ®eje J³eJemLeeHevee®eer DeMe er J³eeK³ee keÀjlee ³esF&ue keÀer, ’efveefce&leer, meeþJeCetkeÀ, ieesUe
keÀjCes, mLeueeblejCe, JeenletkeÀ, Òeef¬eÀ³ee DeeefCe efJeunsJeeì“ l³eep³e IeìkeÀeb®es peleve keÀ©ve ueeskeÀeb®es
Deejesi³e, DeLe&keÀejCe, DeefYe³eebef$ekeÀerkeÀjCe, mebJeOe&ve J³eJeef mLele ÒekeÀejs neleeUues peeles. l³eep³e
IeìkeÀ J³eJemLeeHevee®³ee DeY³eemeele, ÒeMeemekeÀer³e, DeeefLe&keÀ, v³ee³eerkeÀ, efve³eespeve DeeefCe DeefYe³eebef$ekeÀer
keÀe³e& ns meJe& neleeUCeer DeeefCe J³eJemLeeHeve nîee menYeeieer Deens. pewefJekeÀ He³ee&Jej Ceeleerue meJe&
IeìkeÀebvee mLeeefvekeÀ De eefCe peeieeflekeÀ mlejeJej Òeot ef
melele®³ee Menjerk eÀjCeecegUs ner mecem³ee DeefOekeÀ®e efyekeÀì nesle Deens. efJekeÀmeve osMeebleerue DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme DeeefCe MenjerkeÀjCe PeHeeìîeeves nesle Demeu³eeves, efJekeÀmeerle osMeebHes#ee ner mecem³ee
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es peemle Deens. Deeblejje<ì ^er³e DeefOekeÀej DeeefCe je<ì^er³e OeesjCe ns jep³e DeeefCe
je<ì^er³e mlejebJejerue ÒeMeemevee®³ee ceoleerves nîee iees<ìerkeÀ[s peemle ue#e osle Deensle.munotes.in
9
l³eep³e IeìkeÀ J³eJemLeeHeve leb$eele mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee menYeeieecegUs les ³eMemJeer Peeu es
Deensle. 1992 meeue®³ee efjPees Heefj
J³eJemLeeHevee®³ee Heoevegmeej ¬eÀce ue eJeuee peelees.
l³eep³e IeìkeÀ J³eJemLeeHeve leCeeJee®ee Deveg¬eÀce :
De)Giece m$eesleebHeemetve keÀceer keÀjCes (Source Reduction) :
nîeele Keeueerue iees<ìeR®ee meceeJesMe neslees.
-Giece m$eesleeHeemegve®e efJeueveerkeÀjCe
-Jemlegb®ee JeeHej®e keÀceer keÀjCes
-Hegve&JeeHej
-l³eep³e IeìkeÀeb®³ee ÒeJeenele ÒeJesMe keÀjC³eeHeemetve®e ceppeeJe / keÀceer keÀjCes DeeefCe Hegve&JeeHej
ns l³eep³e IeìkeÀeb®eer efveefce&leer jesKeC³eemeeþer meJee&le ÒeYeeJeer ceeie& Deens. SkeÀef$ekeÀjCe
kesÀu³eeve blejner keÀener JesUe Hegve&JeeHej keÀjlee ³eslees.
keÀ®eje ieesUe keÀjCeejs DemebIeefìle J³eeHeejer IejebceOeerue ieesUe kesÀuesuee keÀ®eN³eeuee Hejle
DeekeÀej osleele efkebÀJee l³eeuee og©mle keÀ©ve meskebÀ[nB[ / efÜleer³e JeeHejemeeþer cnCetve Hegvn e efJekeÀleele.
ye)Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe : l³eep³e IeìkeÀ SkeÀoe SkeÀef$ele Peeues keÀer l³eeJej jemee³eefvekeÀ Òeef¬eÀ³esÜejs
l³ee®es Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe kesÀues peeles. JeeHejuesu³ee meecegûeer®ee Hegve&JeeHej ve keÀjlee l³ee®e l³eep³e
IeìkeÀebvee®e keÀ ®®ee ceeue cnCetve JeeHej keÀ©³ee. Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe keÀjle veJeerve Jemlet yeveJeu³ee peeleele.
keÀ)Kele Òeef¬eÀ³ee : meb³egkeÌle je<ì^ He³ee&JejCe keÀe³e&¬eÀce (UNEP) ves KeleÒeef¬eÀ³es®eer J³eeK³ee DeMeer
kesÀueer Deens keÀer, ’pewefJekeÀ veeefMeJe ble / efJeIeìveMeerue nesCeeje Ieve keÀ®eje pewefJekeÀ Òeef¬eÀ³esÜejs kegÀpeJetve,
J³eJeneefjkeÀHeCes, nJesJej kegÀþueener HeefjCeece ve nesT oslee Devegj#eCe cegkeÌle meb®ejCe Je neleeUCeer keÀjCes.
DeeefCe Mesleermeeþer meceeOeevekeÀejkeÀ Kele efveefce&l eer keÀjCes ns Deens.“
keÀe@ve&Jesue l³eep³eIeìkeÀ J³eJemLeeHeve mebmLesves kesÀuesu³ee J³eeK³esvegmeej, ’DeMeer Kele Òeef¬eÀ³ee
p³eele ceeveJeer³e nmle#esHeecegUs vewmeefie&keÀ He×leerves kegÀpeJeC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve Kele efveefce&leer keÀjCes.“
[)keÀ®eN³eeHeemetve Tpee& (keÀ®eje les Tpee&) :
l³eep³e IeìkeÀebHeemetve FbOeve cnCepes efJeueieerkeÀjCe kesÀuesu³ee, G®®e G
DeMeer keÀjlee ³esF&ue keÀer, ’l³eep³e IeìkeÀebJej Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve Debleerce GlHeeove keÀjCes pes meJe&
ceeie&oMe&keÀ meg®evee, efve³eecekeÀ DeìeR®es meceeOeeve keÀ©ve efkebÀJee GHe³eesie leHeM eerueeÒeceeCes G®®e
G
pemes Tpee&efveefce&leer, efmeceW쮳ee YeÆîee, mìerue efveefce&leer Fl³eeoe rceO³es JeeHejlee ³esF&ue.munotes.in
10
meb³egkeÌle je<ì^ He³ee&JejCe keÀe³e&¬eÀce (UNEP) ves mJe®ílee peefceve YejeJe (Landfills)
®eer J³eeK³ee DeMeer kesÀueer Deens keÀer, ’l³eep³e IeìkeÀeb®eer ce³ee&efole efJeunsJeeì peefceveerJej DeMeeÒekeÀejs
ueeJeCes pesCes k eÀ©ve l³eep³e IeìkeÀ DeeefCe He³ee&JejCe ³eeceOeerue mebHeke&À keÀceer nesTve l³eep³e IeìkeÀ SkeÀe
þjeefJekeÀ Yeeieele SkeÀef$ele keÀjlee ³esF&ue.“ mJe®ílee peceerve YejeJe ns l³eep³e IeìkeÀebvee efJeYekeÌle
keÀjC³eemeeþer yeebOeu³ee peeleele DeeefCe l³eeu ee efvemeiee&le pewefJekeÀ, He³ee&JejCeer³e, jemee³eefvekeÀ DeeefCe
YeeweflekeÀ Òeef¬eÀ³ee nesC³eemeeþer ìekeÀues peeleele. UNEP ves mJe®ílee peceerve YejeJe cnCeC³eemeeþer 3
(leerve) iees<ìeR®eer Hetle&lee nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens Demes meebefieleues.
1)l³eep³e IeìkeÀebvee IeÆ (Compact) keÀjCes.
2)Òel³eskeÀ efoJeMeer l³eep³e IeìkeÀebvee Dee®íeefole þsJeCes (ce=êe efkebÀJee Flej meeefnl³eeves) DeeefCe
3)meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e DeeefCe He³ee&JejCe nîeeJej nesCeejs HeefjCeece meb³eefcele DeeefCe Òeef leyebOe keÀjCes.
F)HesÀketÀve osCes / [befHebie DeeefCe efJeunsJeeì (Disposal) :
IevekeÀ®eN³ee®eer efJeunsJeeì ueeJeC³ee®ee efJeefJeOe Òeef¬eÀ³ee KeeueerueÒeceeCes -
GIe[îeeJej HesÀkeÀC³ee®³ee peeiee (Open Dump Site) :
meJee&le meesHeer DeeefCe peem le ÒeceeCeele JeeHejueer peeCeejer l³eep³e IeìkeÀeb®eer efJeunsJeeì
ueeJeC³ee®eer He×le. nîeele HeÀkeÌle efJeunsJeeì ueeJeC³eemeeþer peeiee MeesOeCes DeeefCe l³eeveblej efvejblej
l³ee®e peeieer keÀ®eje HesÀkeÀCes.
peefceve YejeJe (Land fills) :
keÀ®eje efJeunsJeeì ueeJeC³ee®es peemle JeeHejues peeCeejs leb$e, nîeele KebokeÀ KeCegve efkebÀJee
YegHe=<þe®ee keÀener Yeeie keÀe{tve l³eele keÀ®eje ìekeÀCes. KebokeÀ keÀ®eN³eeves Yeju³eeveblej De®íeefole keÀ©ve
vewmeefie&keÀefjl³ee Ieì nesC³eemeeþer lemes®e þsT ve osCes. ns Demes leb$e Deens pes He³ee &JejCeer³e peefceve Deeef Ce
YetieefYe&³e HeeCeer Òeogef
l³eep³e IeìkeÀeb®es peeUCes DeeefCe keÀceer keÀjCes ner IevekeÀ ®eje J³eJemLeeHekeÀeleerue Depet ve SkeÀ
He×le Deens. keÀceer keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle nesCeeN³ee neveerkeÀejkeÀ Jee³et ieUleercegUs ne SkeÀ He ³ee&JejCe
keÀeUpeer®ee efJe
DeeefCe CO meejKes Jee³et mees[ues peeleele, l³ee®eÒeceeCes keÀke&Àjesie efvecee&Ce keÀjCeejs Jee³et pemes
[e³eDee@keÌmeerve, He̳egjve meejKes Jee³etner Glmeefpe&le ne sleele.PVC meejK³ee Jemletb®es pJeueve DeHetCe&®e
jenles. meO³ee JewÐekeÀer³e keÀ®eje Òeef¬eÀ³es®eer `Dee@ìeskeÌuesJn' ner veJeerve He×le Deens. nîeele He³ee&JejCe
efve³eb$eerle keÀjC³eemeeþer Deeê&efve&pebletkeÀerkeÀjCes keÀjles. Demes Demeueslejer nevee rkeÀejkeÀ keÀ®eje J³eJemLeeHeves
efJeunsJeeì ueeJeC³ee®³ee keÀener He×le vecego kesÀu³ee Deensle p³ee Jemletb®³ee mJeYeeJeevegmeej DeeOeeefjle
Deensle. p³eele efJeunsJeeì ueeJeC³eeDeeOeer efkebÀJee efveceg&ueve keÀjC³eeDeeOeer efve&peblegkeÀerkeÀjCe keÀjC es iejpes®es
Deens.munotes.in
11
mJe®í efJeunsJeeì Ke·s (Clean disposal Pits) DeeefCe Kebpe efveefce&leer Ke·s :
nîeele keÀ®eN³ee®es efJeefJeOe ÞesCeerceO³es Jeie er&keÀjCe keÀ©ve KebokeÀ Yejles les Meem$eer³e nmle#esHe
keÀ©ve pewefJekeÀ Keb[Ce keÀjC³eeHe³e¥le meJe& ìHHes Deensle. ner meJee&le keÀe³e&#ece He×le keÀener l³eep³e
IeìkeÀebmeeþer Deens. efJeMes
cegbyeF& ner DeeefLe&keÀ jepeOeeveer Deens, p³e e®eer ueeskeÀmebK³ee 16.37 oMeue#e Deens. DeeefCe
p³ee®es keÀ®eje SkeÀef$ekeÀjCe Òeleeroerve 7025 cesì^erkeÀìve Deens. (BMC) 3 ueeKe ìve ÒeefleJe
46,000 ceeCemes / ueeskeÀ Òeefle ®eew. efkeÀueesceerìj FlekeÀer Menjer ueeskeÀmebK³ee Deens. lej efpeunemlejer³e
Yeeieele 20,000 ueeskeÀ / ®eew. efkeÀ.ceer. FlekeÀer Deens. (ceneosefJe³ee 2005) Demes Demeues lejer
nîeeHewkeÀer 7025 ne IevekeÀ®eje Deens l³eeHewkeÀer 5000 cesì^erkeÀ ìve ne meJe&meeOeejCe
ceneveiejHeeefuekeÀe keÀ®eje Deens. l³eeHewkeÀer 2000 cesefì^keÀìve ner ceeleer DeeefCe yeebOekeÀece YejeJee®ee
keÀ®eje Deens. 10 cesefì^keÀìve ne pewJeJewÐekeÀer³e keÀ®eje Deens. Menjer efJekeÀeme ceb$eeue³ee®³ee
ce@v³egDeue®³ee Deboepeevegmeej 2000 He³e¥le®es keÀ®eje J³eJemLeeHevevegmeej HetCe& osMeele 1,00,000
cesefì^keÀìve FlekeÀe keÀ®eje efvecee&Ce neslees. Menjele 48.5 ìkeÌkesÀ FlekeÀe Yeeie BMC ®³ee
PeesHe[HeÆerves J³eeHeuee Deens. (2001 mesvm emevegmeej) nîeele DeewÐeesefiekeÀ keÀeceieejeb®³ee ®eeUer cnCepes
8.3 oMeue#e efkebÀJee 70 ìkeÌkesÀ ueeskeÀeb®eener meceeJesMe neslees. DeefleueeskeÀmebK³ee DeeefCe DemJe®í
HeefjefmLeleer l³eecegUs®e efìkegÀve Deens.
MCGM ceneveiejHeeefuekeÀe IevekeÀ®ej e J³eJemLeeHeve :
nsMCGM ®es DeefveJee³e& keÀle&J³ee®ee Yeeie Deens. IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeve (SWM -
Solid Waste Management) efJeYeeie ne cegK³e DeefYe³eblee®³ee efveo&Meevegmeej Je
DeefOeHel³eeKeeueer keÀece keÀjlees. l³eeuee ceoleermeeþer GHecegK³e De efYe³eblee, cegK³e He³e&Jes#ekeÀ,
GHeHe³e&Jes#ekeÀ, mene³³ekeÀ cegK³e He³e&Jes#ekeÀ ns mebj#ekeÀ MeeKesle Demeleele. JeenletkeÀ MeeKee, ìekeÀeT
Jemletb®eer JeenletkeÀ keÀjC³eemeeþer mesmeHegue Deejesi³e mesJee, Deefle¬eÀceCe mesJee DeeefCe Flej mesJeebmeeþ er
Jeenves HegjJeles. Òel³eskeÀ ÒeMeemekeÀer³e ÒeYeeie SkeÀe mene³³ekeÀ cegK³e He³e&Jes#ekeÀe®³ee efve³eb$eCeeKeeueer
Demelees. Jejerue vecego kesÀuesu³ee mesJee DeefOekeÀ keÀe³e&#eceHeCes HegjJeC³eemeeþer ÒeMeemekeÀer³e efJeYeeiee®es 48
GHeefJeYeeieele ef JeYeeieCeer kesÀueer Deens. Òel³eskeÀ GHeefJeYeeie ne He³e&Jes#ekeÀe®³ee efvejer#eCeeKeeueer Demelees.
Òel³eskeÀ He³e&Jes#ekeÀe®³ee Keeueer 5 (Hee®e) efJeYeeieer³e keÀefve<þ efvejer#ekeÀ iee[er YejCeeje, Òel³eskeÀ
HeeUervegmeej (shift) Demeleele. Òel³eskeÀ ÒeYeeieele keÀefve<þ efvejer#ekeÀeHeeMeer 2 cegkeÀeoce DeeefCe 40 les
50 mJe®íleekeÀceea Demeleele. Menjele 24 ÒeYeeie Deensle. Menje®es efJeYeepeve Menjer yesì Yeeie, HetJe&
GHeveiej ÒeYeeie, HeefM®ece GHeveiej ÒeYeeie DeMeeÒekeÀejs kesÀuesuee Deens. Òel ³eskeÀ efJeYeeieeletve IejesIejer
peeTve keÀ®eje ieesUe keÀjC³ee®eer He×le DeJeuebyeueer peeles. mJe®ílee ÒekeÀuHe IesTve (Clean -up
Projects) DeeOeer®eer ÒeCeeueer DeÐe³eeJele kesÀueer iesueer. l³eele Iejiegleer Je Flej l³eep³e IeìkeÀ
Gieceele®e SkeÀe [bHe j ceO³es ieesUe keÀ©ve IeÆ kesÀues peeleele.
ner ³eb$es IeÆ kesÀuesuee keÀ®eje efJeunsJeeì ueeJeC³eemeeþer Jeentve vesleele. les veblej ì^keÀ DeeefCe
kebÀìsvej ceO³es Ye©ve ogmeN³ee efJeunsJeeì ueeJeC³ee®eer peeiesJej vesues peeleele.munotes.in
12
BMC (Bombay Muni cipal Corporation) ves keÀ®eje ieesUe keÀjC³eemeeþer
Keeueerue Heg{ekeÀej Iesleuee Deens :
1)ÒeceeefCele meecegoeef³ekeÀ keÀ®ejekegbÀ[îee KeeueerueÒeceeCes Kejsoer kesÀu³ee Deensle.
2)6000 ®eekeÀ Demeuesu³ee, PeekeÀCe Demeuesu³ee keÀ®ejekegbÀ[îee p³ee®e er #ecelee 41.1 ceer. Deens.
3)keÀ®ejekegbÀ[îee SkeÀmeejK³ee ceesnkeÀ ef[PeeFve®³ee p³eeceO³es leebef$ekeÀ He×leerves ®e{JeCes DeeefCe
GlejJeCes meesHes nesT MekesÀue.
4)2000 (oeb[e Demeuesu³ee), oesve keÀ®eje [yyes p³eeb®eer #ecelee 50 ueerìj FlekeÀer Deens.
5)keÀesj[e keÀ®eje efJeYeepeve keWÀês Òel³eskeÀ ÒeYeeieele efJekeÀmeerle kesÀueer. F& -keÀ®eje, DeeefCe
Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe#ece keÀ®eje efJeYeepeerle keÀjleele. ns J³eJemLeeHeve DeMeemekeÀer³e mebmLee®e keÀjleele.
JeenletkeÀceO³es SkeÀef$ekeÀjC e YeeieeHeemetve efJeunsJeeì ueeJeCeeN³ee peeies He³e¥le keÀ®eje Jeentve vessCes
FlekesÀ®e ³esles. Menjele DeeefCe GHeveiejele keÀece keÀ©ve iee[îee YejCeejs mekeÀeU®³ee me$eele mekeÀeUer
6.30 les ogHeejer 1.30 keÀece keÀjleele, lej ogHeej®³ee me$eele ogHe ejer 1.45 les je$eer 8.45 He³e¥le
keÀece keÀjleele.
cegbyeF&le 4 (®eej) [bHe³ee[& ceneveiejHeeefuekeÀe IevekeÀ®eN³ee®eer efJeunsJeeì ueeJeC³eemeeþer
Deensle :
1)osJeveej : ns meJee&le pegves HeCe Depegvener JeeHejele Demeuesues Deens. yejer®eMeer Jeen ves nîee Heefjmejele
MenjYejeleerue Je Flej Yeeieeletve nmleeblejerle Peeuesuee keÀ®eje ìekeÀleele.
2)ieesjeF& : ns 1972 meeueer ®eeuet Peeues DeeefCe 2006 meeueer Meem$eer³e He×leerves yebo keÀjC³eele
Deeues. nîee Òeef¬eÀ³escegUs ves keÀeye&ve ¬esÀef[ì efceUJeues yebo keÀjC³ee®³ee pewefJekeÀ ÒekeÀuHe cnCetve
ÒeMeemevee®ee mevceeve efceUeuee.
3)ceguegb[ : meO³ee ns HetCe& efve©He³eesieer Demeues lejer iesueer 30 Je
4)keÀebpegjceeie& : HetJe& GHeveie jeleerue ner veJeerve peeiee Deens. DeeefCe osJeveeie #es$e yebo Peeu³eeJej
Menjeleerue cenÊJee®es efJeunsJeeì ueeJeC³ee®es #es$e yeveC³eeme ÒeeHle De mesns [bHeerie³ee[& Deens.
1.5.1MCGM ves keÀ®eje J³eJemLeeHeveemeeþer Iesleuesuee Heg{ekeÀej :
Heefnuee He g{ekeÀej ne Yeejlee®³ee ceeveefve³e megefÒece keÀesì& / v³ee³eeue³eeves 1998 meeueer
Iesleuee. l³ee®ee HeefjCeece Yeejleeleerue meJe& MenjebceOeerue IevekeÀ®eje J³eJemLeeHevee®ee DeY³eeme
keÀjC³eemeeþer leb%eeb®eer meefceleer ieþerle keÀjC³eele Deeueer. nî ee meefceleerves SWM ceOeerue keÀener
keÀcelejlee MeesOet ve keÀe{u³ee DeeefCe SkeÀ Debleefjce DenJeeue keÀener Menjebmeeþer 1999 meeueer le³eej
kesÀuee. ogmeje Heg{ekeÀej He³e&ìve mebj#eCe keÀe³eoe 1986 ®³ee keÀuece 3, 6 DeeefCe 25 ³eeb®³ee DeeOeejs
DeeefCe meefceleerves kesÀuesu³ee meg®eveevegmeej YeejlemejkeÀej®³ee He³ee&JejCe DeeefCe Jeve ceb$eeue³eeves efJekeÀmeerle
keÀ©ve ceneveiejHeeefuekeÀe IevekeÀ®eje (J³eJemLeeHeve DeeefCe neleeUCeer) efve³ece meJe& Menjebmeeþer peenerj
kesÀues(MOOD, 2000) . ns efve³ece Menjer Yeeieele IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeve He×leerle SkeÀmet $eerHeCee
DeeefCe DebceueyepeeJeCeer DeeCeC³ee®es ue#e þsJetve keÀe{C³eele Deeues.munotes.in
13
1)cegbyeF&®ee Heg{ekeÀej ®ekeÀe®ekeÀ cegbyeF& / (Clean -up Project) :
Menjeleerue meJe& keÀ®eje IejesI ejer peeTve G®eueuee peelees DeeefCe lees IeÆ keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee
Demeuesu³ee ì^keÀceOetve Jeentve vesuee peelees. nîeecegUs HetJeea Devegmejuesues jml³ee®³ee oesvner yeepegme
efJeunsJeeì ueeJeCeeN³ee DeeJeejele nesC³eeN³ee Ieve keÀ®eN³eele Ieì Deeueer . Iejele®e keÀ®eje efJeueieerkeÀjCeeme
Òeeslmeenve osC³eele Deeues, DeeefCe Flej meefceleerveer l³eele Yej cnCetve ceneveiejHeeefuekeÀe Kele efveefce&leer
ÒekeÀuHeebvee ceole kesÀueer.
2)Òeiele mLeeefvekeÀ J³eJemLeeHeve meefceleer®eer GYeejCeer (ALM) :
MCGM ®³ee ceoleerves mLeeefvekeÀ efkebÀJee DeemeHeeme®³ee jefnJeeM³eebveer mJele:®eer DeMeer SkeÀ
meefceleer le³eej kesÀueer peer ’peerJevee®eer iegCeelcekeÀlee“ Jee{Jesue DeMeer le³eej kesÀueer ALM ner l³eeb®³ee
DeejbYeeHeemetve®e SkeÀ ®eUJeU cnCetve Je e{erme ueeieueer Deens. peemleerle peemle veeieefjkeÀ DeemeHeeme®³ee
Menj Yeeieeletve Heg{s ³esTve l³eeb®³ee mJele:®³ee Jemleerle ALM DeefOekeÀejer DeeefCe keÀe³e&#ece ieìmLeeHeve
keÀ©ve MCGM ®³ee ceoleerves ALM meg© keÀjC³eeme Glmeener Deensle.
3)m$eercegkeÌleer mebIeìvee (SMS) :
DeMeemekeÀer³e mebmLeebveer meg×e MCGM uee Heeefþbyee oMe&Jeuee Deens. 2002 meeueer
’Heefjmej efJekeÀeme“ ®eer mLeeHevee Peeueer. SMS ®³ee keÀe³e&¬eÀcee Debleie&le keÀ®eje Jes®eCeeN³eebvee
mebIeìerle keÀ©ve neleeUCes, l³eebve er ieesUe kesÀuesu³ee keÀ®eN³eeJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCes DeeefCe keÀ®eje menkeÀejer
mebmLeebceO³es osCes nîee meieUîee®es ÒeefMe#eCe efoues peeles.
Heg{ekeÀeje®ee meefJemlej leHeMeerue :
Heefjmej efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce ne m$eercegkeÌleer mebIeìvee (SMS) ®ebyetj, ner DeMeemekeÀer³e mebmLee
Deens.SMS ner ceefnuee cegkeÌleer mebIeìvee Deens DeeefCe 1975 meeueer mLeeHeve Peeueer. nîee mebIeìvesves
DeeHeues Òe³elve ceefnueeb®³ee GVeleerJej SkeÀJe ìues Deensle. cegK³elJes meceepeeleerue ceefnueeb®³ee ÒeMveebefJ e
ceefnueeb®³ee nkeÌkeÀemeeþer ®eUJeUer keÀjC³ee®eer YejerJe keÀeceefiejer kesÀueer Deens. SMS ®ee IevekeÀ®eje
J³eJemLeeHeve ÒekeÀuHeeuee “war on want” ’ceeieCeermeeþer ³egד nîee ueb[veefmLele DeMeemekeÀer³e
mebmLeskeÀ[tve DeeefCe keWÀêmejkeÀej®³ee megJeCe&pe³ebleer menkeÀejer jespeieej ³eespeveskeÀ[tve efveOeer / Hewmee
HegjJeuee peelees. nîee ÒekeÀuHee®³ee keÀeueeJeOeer 2002 les 2005 Flek eÀe neslee. nîee keÀe³e&¬eÀcee®eer
cegK³e OeesjCes KeeueerueÒeceeCes :
ceefnuee keÀ®ejeJes®ekeÀebvee mebIeefìle keÀjCes DeeefCe l³eebvee ÒeefMe#eCe ossCes.
keÀ®ejeJes®ekeÀ ceefnueeb®³ee mecem³ee DeesUKetve l³eeb®es jenCeerceeve Gb®eeJeCes.
l³eep³e IeìkeÀ ebJejerue GHe®eej He×leer®ee leebef$ekeÀ efJekeÀeme keÀjCes.
Menjele ³eesi³e l³eep³e IeìkeÀ Hegve&JeeHej leb$e JeeHe©ve Met v³e keÀ®eje ÒeCeeueer efJekeÀefmele keÀjCes.
4)PeesHe[HeÆer oÊekeÀ IesCes efkebÀJee oÊekeÀ Jemleer ³eespevee :
PeesHe[HeÆer #es $eeleerue keÀ®eje J³eJemLeeHeveemeeþer ner He×le Heg{ekeÀeje®ee meefJemlej leHeMeerue :
mecegoe³e DeeOeeefjle mebmLee (Community based Organisation -CBO)
Òesceveiej PeesHe[HeÆer mecegoe³e ns SWM Meer iesues. SkeÀ les efo[ Je
14
DeeJeM³ekeÀ leer GHekeÀjCes nîee keÀeceemeeþer CBO uee efoueer Deensle. DeeefCe l³eebveer ner PeesHe[HeÆer
mJe®í keÀjCeeN³ee keÀce&®eeN³eeb®³ee Heieeje®eer meg×e mee s³e kesÀueer Deens. nîeecegUs ne ÒekeÀuHe Ket He ³eMemJeer
Peeuee Deens. ner ³eespevee F lej PeesHe[HeÆerJeemeer³eebvee ÒesjCeeoe³ekeÀ cnCetve meceesj þsJeueer peeles. 2001
meeueer Òesceveiej He³eoMeea ÒekeÀuHe ³eMemJeerefjl³ee ueeieg Peeu³eeJej MCGM ves PeesHe[HeÆer oÊekeÀ
ÒeCeeueer (Jain 2000) le³eej kesÀueer. 2001 meeueer ns HejerHe$ekeÀ ef HeÀjJeues iesues p³ee vegmeej
keÀeceeJej efJeMes
1.6 l³eep³e IeìkeÀ J³eJemLeeHeveele veeieefjkeÀeb®eer YetefcekeÀe
meeJe&peefvekeÀ men Yeeieeletve keÀ®eje J³eJemLeeHeve ÒeCeeueerle meJe&meeOeejCe veeieefjkeÀ cenÊJee®eer
YetefcekeÀe yepeeJet MekeÀleele. efJeueieerkeÀjCe, efJeunsJeeì nîee meJe ³eerceO³es yeoue kesÀu³eeme keÀ®eje
J³eJemLeeHeveele yeoue ³esF&ue.
De)Yeeieeroejer ÒeCeeueer :
jefnJeemeer keÀu³eeCekeÀejer mebIe, veeiejer mebmLee DeeefCe ÒeMeemeve ³eeb®³eeceO³es peJeU®es menkeÀe³e&
megefveefÍ®ele keÀ©ve ÒeMeemeveeves Yeeieeroejer ÒeCeeueer efouueerle meg© kesÀueer.
De)þUkeÀ JewefMe<ìîes (Highlights) :
1 peevesJeejer 2004 Hee megve v³ee³eeue³eeves efouesu³ee DeeosMeevegmeej Òel³eskeÀ Iejele mekeÌleer®es
keÀ®eN³ee®es efJeueieerkeÀjCe Peeues Heeefnpes.
ef[meWyej 2003 uee efouueer®³ee ceneveiejHeeefuekeÀe Dee³egkeÌleebveer Iees
keÀer efJeueieerkeÀjCe Òeef¬eÀ³escegUs 50 ìkeÌkesÀ keÀ®eN³eeuee Ieì nesTve Ke®ee&le ner ye®ele nesF&ue.
ÒeejbefYekeÀ ìHH³eele Jemeenleervegmeej efJeYeeie kesÀues peeleerue Demes iegueceesnj Heeke&À, JemebleefJenej, ûeerve
Heeke&À, meHeÀojiebpe FvekeÌuesJn DeeefCe mesJee veiej. efkeÀleerlejer keÀejCeebceg Us keÀener Jemeenleerle ÒeCeeueer
³eMemJeer Peeueer veener. les mJele:®e mJele:®eer mecem³ee mees[JeC³ee®es þjJeues DeeefCe leer Depegvener
keÀe³e&jle Deens.
ye)ye@ieueesj De@peW[e keÀe³e& oue (Bangalore Agenda Task Force -BATF)
þUkeÀ JewefMe<ìîes :
Ieve keÀ®eje J³eJemLeeHeve yeBieueesj Menjele Iesleues iesues.
ner meJe& Òeef¬eÀ³ee Keepeieer mebmLeskeÀ[s meesHeJeC³eele Deeueer. l³eebveer meHeÀeF& keÀce&®eejer, l³eeb®es
ieCeJesMe, ìesH³ee, [yyes, ì^e@ueer DeeefCe Jeenves ([bHej) nîee meJe& Hee³eeYetle m egefJeOee efou³ee. les
keÀ®eje ieesUe keÀ©ve Menje®³ee yeensjerue Kele efveefce&leer #es$eebkeÀ[s HeeþJeues peeleele.
meHeÀeF& keÀce&®eeN³eebvee mekeÌle leekeÀo osC³eele Deeueer nesleer keÀer pej SKeeÐee Iejeletve keÀ®eje
efJeueieerkeÀjCe Peeues vemeues l ej l³ee Iejeleerue keÀ®eje ieesUe keÀje³e®ee veener. l³eebveer keÀ®eje ieesUe
keÀjC³ee®es JesUe He$ekeÀ le³eej keÀ©ve Òel³eskeÀ ÒeYeeiee®eer peyeeyeoejer efoueer iesueer. ns meJe& Yeeiemunotes.in
15
kebÀ$eeìoeje®³ee He³e&Jes#ekeÀe®³ee efveiejeCeerKeeueer Demeu³eeves Òe l³eskeÀ peeiee DemeC³ee®eer iJeener efoueer
iesueer. nîee ÒekeÀejelemeg×e keÀener De[®eCeer Deeu³ee l³eeb®eer ®e®ee& DeeHeCe veblej keÀ©.
keÀ)ûeeceerCe ceneje<ì^eleerue J³ekeÌleeriele Òe³elve :
39 Je
Express -16-4-2004) l³eebveer mJele:®eer 15 ueeKee®eer efMeuuekeÀ jkeÌkeÀce Ke®e& keÀ©ve
ieeb[gUKele efveefce&leer ÒekeÀuHe GYeejuee DeeefCe 40 efoJemeele 20 ìve FlekeÀer Kele efveefce&leer kesÀueer.
MeslekeÀN³eebveer ns Kele keÀener efoJemeele®e G®eueues. ns SkeÀ GoenjCe IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeveele
mJe³emeef³ekeÀ mebOeer efvecee&Ce keÀjCes DeeefCe J³ekeÌleeriele HetCe& yeebefOeuekeÀer ³ee®es GÊece GoenjCe Deens.
cegbyeF&le jefnJeeM³eeb®eer YetefcekeÀe :
cegbyeF&leerue jefnJeeM³eebvee keÀ®eje J³eJemLeeHevee meboYee&leerue leerve ‘R’³eeb®es ÒeefMe#eCe osC³eele
Deeues.
1)Ieì / keÀceer keÀje (Reduce) :yepesì ceO³es Demes efomeles keÀer, ⅓(SkeÀ le=leer³eebMe) FlekeÀe
Ke®e& keÀ®eje JeenlegkeÀerJej neslees. JeenlegkeÀerJejerue Ke®e& keÀceer keÀjC³ee®eer efveleeble iejpe Deens Demes
³eeJe©ve efomeles. keÀ®eje lesJne®e keÀceer nesF&ue pesJne cegbyeF &leerue jefnJeeMeer keÀ®eje efveefce&leerJej Ieì
keÀjleerue. keÀ®eN³ee®es efJeueieerkeÀjCe keÀ©ve keÀ®eje Jeentve vesC³ee®es ÒeceeCe keÀceer nesF&ue.
2)(Reuse) Hegve&JeeHej : efJeunsJeeì ueeJeC³eeHetJeea keÀener Jemletb®ee Hegve&JeeHej keÀjCes ne Heg{er ue ceeie&
Deens. HueeefmìkeÀ®ee keÀceerlekeÀceer JeeHej keÀjeJee.
3)(Recycle) Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe : GieceeHeemegve®e keÀ®eN³ee®es efJeueieerkeÀjCe DeeHeCe kesÀues Heeefnpes
lej®e Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe Meke̳e Deens. Deesuee keÀ®eje Hejmeele efkebÀJee peJe U®e kegÀpeJeuee efkebÀJee ieeb[gU Kele
efveefce&leerkeÀ©ve Hejle JeeHejlee ³eslees. l³eeHeemetve ®eebieues pewefJekeÀ Kele le³eej nesF&ue pes yeeiee efkeÀbJee
efnjJeU ermeeþer JeeHejlee ³esles. megkeÀ e keÀ®eje, Jes®eCeeN³eebkeÀ[s efouee lej les Hegve&JeeHej keÀjCeeN³e e /
YebieejJeeu³eekeÀ[s efJeketÀ MekeÀleerue.
1.7 meejebMe (SUMMARY)
1992 -1993 ceO³es Peeuesu³ee DeeefLe&keÀ megOeejCeebHeemetve Yeejleele PeHeeìîeeves MenjerkeÀjCe
Peeues. p³eele Jemlet GHeYeesiee®³ee mebkeÀuHevee yeoueu³ee. l³eecegUs oj[es F& keÀ®eje efveefce&leer®³ee oj
Jee{uee. 2011 Heemetve Yeejleeves DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee DeYegleHetJe& DevegYeJe Iesleuee DeeefCe Menjer
oj[esF& keÀ®eje efveefce&leer 440 ûe@ce Òeleer efoJeme les 500 ûe@ce ÒeefleefoJeme FlekeÀe oj Jee{uee. lej
oneJe
J³eJemLeeHeve cnCepes p³ee ÒekeÀejeves l³e ep³e IeìkeÀ He³ee&JejCeele ìekeÀues peeleele l³ee®³ee ÒeceeCeele Ieì
keÀjCes. efkeÀleerlejer He×leer Deensle pemes keÀ®eN³ee®es efJeueieerkeÀjCe, keÀ®eje Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe pewefJekeÀ /
veeefMeJeble keÀ®eN³eeHeemetve Kele efveefce&leer , keÀ®eje peeUtve ìe keÀCes DeeefCe DeKesjerme keÀ®eN³ee®eer efJeunsJeeì
ueeJeCes Fl³eeoer.munotes.in
16
cegbyeF& Menjeves keÀ®eje neleeUC³ee®es ÒekeÀej IejesIejer keÀ®eje ieesUe keÀ©ve, Òel³eskeÀ efoJeMeer
lees Jeentve vesCes Demes ®eebieues Òe³elve kesÀues. Clean -up/ mJe®ílee ceesefnc ener jeyeJeueer.
1.8legce®eer Òeieleer leHeemee / mJe DeO³e³e
1)®etkeÀ keÀer yejesyej efuene.
De)IevekeÀ®eN³eele HeÀkeÌle IevemJe©Heeleerue l³eep³e IeìkeÀ meceeefJe<ì Demeleele.
ye)pewJe JewÐekeÀer³e keÀ®eje ne MSW 2000 ®³ee neleeUCeer efve³eceeb ceO³es meceeefJe<ì Deens.
keÀ)Hegve&®eef¬eÀkeÀjCeecegUs l³eep³e IeìkeÀeble Ieì nesle Deens.
[)efJeunsJeeì ueeJeCeeN³ee #es$eepeJeU HeeCeermeeþe DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
F)osJeveej ne MSW ®es meJee&le pegves [befHeie DeeJeej Deens / efJeunsJeeì # es$e Deens.
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
De)MSW ®es neleeUCeer efve³ece õõõ -Je
keÀ)õõõö ne Deepeej IevekeÀ®eje Òeot
F)cegbyeF&ceOeerue MSW ÒekeÀuHe õõõ -ves meebYeeUuee.
3)yengHe³ee&³eer ÒeMve :
1)oJeeKeev³eeleerue keÀ®eN³eeuee õõõö cnCeleele.
a)MSW b)BMW c)HW d)F& ke˨eje
2)He³ee&JejCe mebj#eCe keÀe³eoe õõõ -meeueer Heejerle kesÀuee.
a)1992 b)1997 c)1984 d)1986
3)õõõ -uee vewmeefie&keÀ kegÀpeJeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle ceeveJeer³e nmle#esHe DeMeer J³eeK³ee kesÀueer
peeles.
a)Kele efveefce&leer b)Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe
c)Nneme d)pewefJekeÀ efJemle=leerkeÀjCe
4)MSW ®³ee j®evesleerue meJee&efOekeÀ ìkeÌkesÀJeejer Demeuesuee IeìkeÀ õõõõ -
a)HueemìerkeÀ b)keÀe®e
c)mJe³ebHeekeÀ Iejeleerue pewefJekeÀ keÀ®eje d)peueOeeleg
5)õõõö ns cegbyeF&leeru e veJeerve [befHeie³ee[& / efJeunsJeeì #es$e Deens.
a)ieesjeF& b)keÀebpetjceeie& c)ceguegb[ d)osJeveejmunotes.in
17
1.9mJeDeO³ee³e ÒeMveeb®eer GÊejs
1)®etkeÀ keÀer yejesyej -
De)®etkeÀ ye)yejesyej keÀ)yejesyej [)®etkeÀ F)yejesyej
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
De)2000 -2016 ye)efceLesve
keÀ)DemLecee [)ieesjeF&
F)keÌueerveDeHe / mJe®ílee ceesefnce
3)yengHe³ee&³eer ÒeMve
1)BMW 2)1986 3)Kele efveefce&leer
4)mJe³ebHeekeÀ Iejeleerue pewefJekeÀ keÀ®eje 5)keÀebpegjceeie&
1.10leebef$ekeÀ Me yo Je l³eeb®es DeLe&
(Solid Waste )IevekeÀ®eje :J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe Iejiegleer DemLeeHeveeletve ìeketÀve efouesuee
keÀesCeleener DeveeJeM³ekeÀ HeoeLe& / IeìkeÀ.
(Leachate )efue®eeìs :SkeÀ Demee Òeot
pebletb®ee meb®e³e nesTve (pe[ Oeelet) DeVemeeKeUerleerue oesve les leerve HeeleUîeebHe³e¥le Heesnes®etve
l³eele Jee{ nesles.
1.11keÀe³e&
Menjeleerue [befHeie³ee[&uee Yesì Ðee. legcner Heeefnuesu³ee keÀ®eje ieesUe keÀjCes DeeefCe l³eeb®eer
efJeunsJeeì ueeJeCes nîeeJej DenJeeue efuene.
legcner legce®³ee keÀ®eN³ee®³ee [y³eele keÀe³e ìekeÀlee l³eeb®eer veeWo keÀje.
1.12Heg{erue DeO³e³eveemeeþer meboYe &
Basics in Environmental Studies -Dr. Pushpendra.
Environmental Management, Swapan Deb.
The Sage handbook of Environment & Society ward Hugh eds.
Environment and Sustainable Development -Sundar. I.
munotes.in
18
IeìkeÀ -2
Mesleer DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme
³ee ÒekeÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³eeJej legcneuee Heg{erue IeìkeÀ mecepeleerue.
IeìkeÀ j®evee :
2.1 GefÎ<ì s
2.2 ÒemleeJevee
2.3 efJe
De)GlHeeokeÀlesle Ieì
1)Mesleer®eer GlHeeokeÀlee keÀceer nesC³ee®eer keÀejCes
2)Mesleer®eer GlHeeokeÀlee keÀceer Peeu³eecegUs nesCeeje HeefjCeece
ye)peefceveer®ee Nneme
1)peefceveer®ee Nnemee®eer keÀejCes
2)peefceveer®ee Nnemee®es Heefj Ceece
3)Yetceer®ee Nneme ìeUC³eemeeþer GHee³e³eespevee
4)JeeUJebìerkeÀjCe
5)JeeUJebìerkeÀjCee®eer keÀejCes
6)JeeUJebìerkeÀjCee®es HeefjCeece
7)JeeUJebìerkeÀjCe ìeUC³eemeeþer GHee³e³eespevee
keÀ)Demeceeve Oeev³e GlHeeove
[)YetkeÀ
1)YetkesÀ®eer keÀejCes
F)kegÀHees
2.5 Mesleer®ee ef®ejbleve efJekeÀeme
De)meWêer³e Mesleer
ye)Deeueìtve Heeueìtve efHekesÀ IesCes
keÀ)ce=oe mebJeOe&ve
2.6 ef®ejbleve Mesleer®es HeÀe³eos
2.7 GÐeesieebM eer efveie[erle He³ee&JejCeer³e mecem³eemunotes.in
19
De)Òeot
keÀ)DeesPeesve®ee Nneme
1)DeesPeesve®³ee Nnemee®ee HeefjCeece
[)Deecue Hepe&v³e
1)Deecue Hepe&v³ee®eer keÀejCes
2)Deecue Hepe&v³ee®es HeefjCeece
2.8 ef®ejbleve DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme
De)njerle J³eJemee³e (Green Business)
ye)njerle ûeenkeÀ (Green Consumption)
2.9 CSR -mebmLee®eer -He³ee&JejCee®³ee mebJeOe&vee®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
De)CSR ®es HeÀe³eos
ye)CSR ®ee He³ee&JejCeeuee nesCeeje HeÀe³eoe
2.10 meejebMe
2.11 legce®eer Òeieleer leHeemee / mJeeO³ee³e
2.12GÊejs
2.13leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
2.14GHe¬eÀce
2.15meboYe&
2.1GefÎ<ìîes
³eeÒekeÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³ee Jej legcneuee Heg{erue ceeefnleer efceUsue.
MesleerMeer mebyebefOele He³ee&JejCeer³e mecem³ee mecepetve IesCes.
ef®ejbleve Mesleer®es ÒekeÀej
GÐeesieOebÐeebMeer mebyebefOele He³ee&JejCeer³e mecem³ee
2.2ÒemleeJevee
He³ee&JejCe Je Mesleer SkeÀceskeÀebMeer mebyebefOele Deensle. Mesleer®³ee keÀeceeb®ee He³ee&J ejCeeJej HeefjCeece
neslees. Òee®eerve keÀeUeHeemetve ceeCetme efMekeÀej keÀ©ve Je kebÀocegUs Je HeÀUs ieesUe keÀ©ve l³eeJej DeeHeueer
GHeefpeefJekeÀe keÀjerle neslee. HeeCeer Je megHeerkeÀ peceerve Demeuesu³ee efþkeÀeCeer l³eeves Jemleer kesÀueer Je
HeMegHeeueve Je Mesleer®ee efJekeÀeme Peeuee. l³eeveblej®³ee keÀeUDele Mesleer®³ee ÒekeÀejele Je ÒeceeCeele Jee{
Peeueer. iesu³ee 150 Je
20
Mesleer®ee He³ee&JejCeeJej nesCeeje efJeHeefjle HeefjCeece ogue&ef#ele keÀjlee ³esCeej veener. ®egkeÀer®³ee
Mesleer®³ee He×leer Je peefceveer®ee JeeHej ³ee®ee efJeHeefjle HeefjCeece neslees. Goe.
ce=oe, HeeCeer Je nJee ³eeb®es Òeot
mepeerJeeb®³ee efveJeeme #es$eeb®es efJeYeepeve
Jev³e ÒeeCeer Je JevemHeleeR®³ee peeleeR ®ee Nneme
®egkeÀer®³ee Mesleer®³ee He×leeR®ee / Òeef¬eÀ³eeb®ee HeefjCeece peieeleerue mepeeRJeeJej Je HeefjmebmLee
³eeJej neslees. Mesleer®³ee ÒeosMeele pebieueer JevemHeleer, ÒeeCeer keÀerìkeÀ Dee{Uleele. Mesleer®³ee ³eesi³e
He×leeR®ee JeeHej kesÀuee lej l³eecegUs Jev³epeerJeeb®eer JemleermLeeves megjef#ele jent MekeÀleele, lemes®e ce=os®eer
iegCeJeÊee efìketÀve jent MekeÀles.
2.3efJe
MeslekeÀN³eebveer ef®ebjleve Mesleer®ee JeeHej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eeÒekeÀej®³ee Mesleer®ee HeÀe³eoe
MeslekeÀN³eebvee neslees, ûeenkeÀebvee neslees Je meJe& meceepeeuee neslees. MeslekeÀN³eebveer meWêer³e Mesleer Deeueìtve
Heeueìtve efHekesÀ IesCes, c e=oe mebJeOe&ve DeMee He×leeR®ee JeeHej keÀjC³eemeeþer l³eebvee Òeeslmeenve efoues peele
Deens.
³ee®e ÒekeÀjCee®³ee MesJeìer DeeHeCe GÐeesieOebÐeeb®ee He³ee&JejCeeJej nesCeeje HeefjCeece DeY³eemeCeej
Deenesle. njerle J³eJemee³e Je njerle GHeYeesie ³eeb® ee JeeHej ef®ejbleve efJekeÀemeemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens.
2.4MesleerMeer mebyebefOele He³ee&JejCeer³e mecem³ee
MesleerMeer mebyebefOele He³ee&JejCeer³e mecem³ee Heg{erueÒeceeCes Deensle.
De)GlHeeokeÀlesle Ieì -
Hetj, nJeeceeve yeoue ³eecegUs Meslee r®³ee GlHeeokeÀlesle Ieì nesles. peefceveer®ee Nneme, veoerle
meeþCeeje ieeU, DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleerue Jee³etbcegUs efvecee&Ce nesCeeje Deecue Hepe&v³e ce=os®eer neveer keÀjlees.
veeiejerkeÀjCe Je DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ³eecegUs peefceveer®ee Nneme ne slees Je Mesleer®³ee GlHeeokeÀlesle Ieì nesles.
1)Mesleer®eer GlHeeokeÀlee keÀceer nesC³ee®eer keÀejCes :
ner keÀejCes Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1)ueeskeÀmebK³ee Jee{ercegUs Mesleer®³ee #es$eeJej efveJeemeer Je DeewÐeesefiekeÀ #es$ee®es Deefle¬eÀceCe nesles.
2)DeVee®eer ceeieCeer Jee{u³eecegUs Mesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe Peeues Je efJemle=le Mesleer®ee efJekeÀeme Peeuee.
³eecegUs peefceveerleerue Hees
21
4)KeeCekeÀeceecegUs efJemle=le ÒeosMeeJejerue Mesleer / megHeerkeÀ peceerve / Jeves GOJemle Peeueer.
5)veoerle ieeU meeþu³eeves Hetj HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeueer. Hegje®³ee HeeC³eele p eefceveer®ee Jej®ee megHeerkeÀ
Lej Jeentve iesu³eecegUs ce=os®ee Nneme Peeuee.
2)Mesleer®eer GlHeeokeÀlee keÀceer Peeu³ee ®esHeefjCeece :
1)Mesleer®eer GlHeeokeÀlee keÀceer Peeu³eecegUs peieele DeveskeÀ efþkeÀeCeer GHeemeceej nesle Deens. Oeev³e
GlHeeo ve Jee{efJeC³eemeeþer DeveskeÀ megOeejCee keÀ©vener Deepe peieele megceejs 5 oMeue#e ueeskeÀ
GHeeMeer jneleele.
2)peueefmeb®eve ÒeCeeueeR®eer J³eJemLee veerì ve þsJeu³eecegUs yejs®e HeeCeer HegÀkeÀì peeles Je efHekeÀebvee efceUle
veener. l³eecegUs GlHeeo ve keÀceer nesles.
3)Mesleer®eer GlHeeokeÀlee keÀceer Peeu³eeves Mesleer ne HeÀe³eosMeerj J³eJemee³e jeefnuee veener. l³eecegUs
ûeeceerCe Yeeieeletve MenjebkeÀ[s ceesþîee ÒeceeCeeJej cepetj mLeueeblejerle nesle Deensle.
4)vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer, ceeve Jeer nmle#esHe ³eecegUs leerJe´ DeVeìb®eeF& efvecee&Ce nesle Deens. DeVee®eer Dee³eele
keÀjC³eemeeþer peieeleerue DeveskeÀ osMe Deeblejje<ì^er³e veeCes efveOeer (IMF) Je peeieeflekeÀ yeBkesÀkeÀ[tve
Iesle Deensle.
Jejerue meJe& IeìkeÀeb®ee HeefjCeece Yet keÀyeUer, oeefjêîe ³eeJej neslees Je lemes®e ³eeb®ee HeefjCeece
mLeeefvekeÀ, ÒeeosefMekeÀ Je je<ì^er³e DeLe&keÀejCeeJej neslees.
ye)Yetceer®ee Nneme -
ceeveJee®³ee Òeef¬eÀ³eebcegUs Yetceer®ee Nneme neslees. ³eeceO³es HeefjCeece Dee{Uleele.
1)Hees
3)ce=os®³ee iegCeOecee&le yeoue nesleele.
ceeveJeer Òeef¬eÀ³eebcegUs Hetj ³esC³eeme lemes®e Deeieer ueeieC³eeme ceole nesles. l³eecegUs Je vewmeefie&keÀ
DeeHeÊeercegUs peefceveer®ee Nneme neslees. peieeleerue Mesleer³eesi³e peefceveerHewkeÀer 40… peefceveer®ee Nneme Peeuee
Deens Demes ceeveues peeles.
1)peefceveer®ee Nnemee®eer keÀejCes :
peefceveer®³ee Nnemee®eer efJeefJeOe keÀejCes Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1)efveJe&veerkeÀjCe / Je=#elees[ :
ueeketÀ[, FbOeve Je Jeve GlHeeoveebvee Jee{leer ceeieCeer Demeu³eecegUs Je=#elees[ ceesþîee ÒeceeCeeJej
nesles. l³eeves peefceveer®ee Nneme neslees.
2)DeefleefjkeÌle ®eje F&(Overgrazing) :
iegjs DeefleefjkeÌle / peemle ®eeje Keeleele. l³ee®eyejesyej íesìîee efnjJ³ee JevemHeleerner Keeleele
l³eecegUs JevemHeleeR®eer Jee{ Kegbìles. JevemHeleeR®eer pewJeefJeefJeOelee keÀceer nesles. ce=os®eer OetHe nesles.
peveeJejeb®³ee ne ue®eeueercegUsner ce=os®eer OegHe Lees[îee ÒeceeCeele nesles.munotes.in
22
3)Mesleerleerue Òeef¬eÀ³ee :
DeeOegefvekeÀ Keles Je jemee³eefvekeÀ keÀerìkeÀveeMekesÀ ³eecegUs peefceveer®ee Nneme neslees.
4)DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe :
Jee{l³ee DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee cegUs Je=#elees[ ceesþîee ÒeceeCeeJej nesles lemes®e MeslepeefceveeRJej
Deefle¬eÀceCener nesles.
5)veeiejerkeÀjCe :
Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®³ee efveJeemee®eer mees³e keÀjC³eemeeþer Menjs Je J³eeHeeje®eer Jee{ nesle Deens.
l³ee®eener HeefjCeece peefcev eer®³ee NnemeeJej neslees.
2)peefceveer®ee Nnemee®es HeefjCeece :
1)Pee[eb®³ee vewmeefie&keÀ Jee{er®ee Jesie þjeefJekeÀ Demelees l³eeHes#ee DeefOekeÀ Jesieeves ueeskeÀ Jeveeb®ee Nneme
keÀjerle Deensle. lemes®e Flej Pee[s, JevemHeleer ³eeb®eener Nneme n esle Deens. l³eecegUs Yetceer®ee Nneme
neslees.
2)DeefleefjkeÌle ÒeceeCeele iegjs ®eejCes ³eecegUs JevemHeleer ve<ì nesleele.
3)De³eesi³e Mesleer®³ee He×leeRcegUs peefceveer®ee Nneme neslees. ®egkeÀer®³ee peueefmeb®eve He×leercegUs Yetceer®ee
Nneme nesl ees.
4)ueeskeÀeb®es l³eeb®³ee cet U®³ee efþkeÀeCeeHeemetve mLeueeblej kesÀues peeles. Goe. OejCee®eer peeiee Je
l³eecegUsner Yetceer®ee Nneme neslees.
5)Yetceer®ee Nneme Peeu³eecegUs osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJejner HeefjCeece neslees. peefceveer ®eer
GlHeeokeÀlee keÀceer Peeu³eecegUs Oeev³e GlHeeove keÀceer nesles Je Oeev³ee®eer ìb®eeF& peeCeJeles.
3)Yetceer®ee Nneme ìeUC³eemeeþer GHee³e³eespevee :
³ee GHee³e³eespevee Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1)efHekeÀeb®es HeÆs (Strip Farming) :
JesieJesieUîee ÒekeÀej®eer efHekesÀ Deeueìtve Heeueìtve JesieJesieUîee HeÆîeele ueeJeueer peeleele.
l³eecegUs peefceveerJe©ve JeneCeeN³ee HeeC³eeuee De[LeUe efvecee&Ce neslees.
2)DeeUerHeeUerves efHekesÀ IesCes (Crop Rotation) :
SkeÀe efHekeÀeveblej ogmeN³ee ÒekeÀej®es efHekeÀ IesC³eecegUs peefceveer®eer megefHekeÀlee efìketÀve jenC³eeme
ceole nesles.
3)yeebOe DeeefCe ®ej KeCeCes (Ridge & Furrow formation) :
Meslee®³ee yeepetuee yeebOe Ieeuetve ®ej KeCeC³eecegUs Jeentve ³esCeejs HeeCeer De[efJeues peeles.
peefceveerle cegjles lemes®e ce=os®eer OetHe keÀceer nesles.munotes.in
23
4)íesìer OejCes :
OejCeeceO³es HeeCeer De[efJeues peeles l³eecegUs HeeCeer cegjles, ce=oe mebJeOe&ve nesles.
5)meceleue Mesleer :
[eWiej GleejeJej mecees®³e js
4)JeeUJebìerkeÀjCe (Desertification) :
JeeUJebìerkeÀjCeele Lees[erMeer keÀesj[er peceerve peemle keÀesj[er / Meg
nJeeceeve yeoue, ceeveJeer Òeef¬eÀ³ee, Mesleer, KeeCekeÀece, DeefleefjkeÌle ®ejeF& DeMee efJeefJeOe
IeìkeÀebcegUs JeeUJebìer keÀjC³eeme neleYeej ueeielees.
JeeUJebìerkeÀjCe ner cenÊJe e®eer peeieeflekeÀ He³ee&JejCeer³e mecem³ee Deens. Debìeefì&keÀe®ee DeHeJeeo
mees[uee lej meJe& Keb[ele JeeUJebìerkeÀjCe Dee{Ules Je l³ee®ee HeefjCeece ue#eeJeOeer ueeskeÀebJej neslees.
5)JeeUJebìerkeÀjCee®eer keÀejCes :
1)DeefleefjkeÌle ®ejeF& :
DeefleefjkeÌle ®ejeF&cegUs DeveskeÀ ÒeosMeele ceesþîee ÒeceeCeeJej JeeUJebìerkeÀjCe nesle Deens. l³eecegUs
l³ee efþkeÀeCe®³ee JevemHeleer ve<ì nesleele.
2)JeeUJebìerkeÀjCe :
Jeveeb®eer lees[ kesÀu³eeveblej l³ee ÒeosMeeleerue JevemHeleeR®eer mebK³ee keÀce er nesles. keÀener ÒeosMe
Gpee[ jeefnues lej lesLes JeeUJebìerkeÀjCe nesles.
3)Mesleer®³ee De³eesi³e He×leer :
keÀener MeslekeÀjer De³eesi³e He×leerves Mesleer keÀjleele. Goe. mLeueeblejerle Mesleer, l³eecegUs
JevemHeleer, ve<ì nesleele.
4)veeiejerk eÀjCe Je Yetceer efJekeÀeme :
efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer Jeveebleerue Pee[s lees[ueer peeleele lemes®e veiejebceO³es yeebOekeÀecee®es ÒeceeCe
peemle Demeu³eecegUs JevemHeleer®es ÒeceeCe keÀceer Demeles.
5)nJeeceeve yeoue :
JeeUJebìerkeÀjCeele nJeeceev e yeouee®ee ceesþe Jeeìe Deens. G
jneC³eeme, efveJeemeeme De³eesi³e þjlees.munotes.in
24
6)JeeUJebìerkeÀjCee®es Heefj Ceece:
1)MesleerJej HeefjCeece : Mesleer keÀjCes keÀþerCe nesles keÀejCe efHekeÀebvee Hees
efceUeu³eeves YetkeÀyeUer®es Ò eceeCe Jee{les.
3)Hetj : JevemHeleeRcegUs Jeentve peeCeeN³ee HeeC³eeuee De[LeUe efvecee&Ce neslees. keÀener JeeUJebìerkeÀjCe
Peeuesu³ee ÒeosMeele peesjoej HeeTme He[uee lej Hetj ³esleele. keÀejCe JevemHeleer, Pee[eb®ee De[LeUe
vemelees.
4)Kejeye HeeCeer :JevemHeleeRcegUs peefceveerle DeesueeJee efìketÀve jnelees. HeeJemee®es HeeCeer peefceveerle
cegjles. JeeUJebìerkeÀjCe Peeuesu³ee ÒeosMeele JevemHeleeR®³ee DeYeeJeecegUs Lees[smes®e HeeCeer keÌJeef®ele Dee{Ules
Je les Kejeye Demet MekeÀles.
5)Deefleefj keÌle ueeskeÀmebK³ee : ÒeosMeeb®es JeeUJebìerkeÀjCe nesT ueeieues keÀer l³ee ÒeosMeeleerue ueeskeÀeb®es
mLeueeblej ogmeN³ee ÒeosMeele nesles Je l³eecegUs ogmeN³ee ÒeosMeele ueeskeÀmebK³ee DeefleefjkeÌle nesles.
7)JeeUJebìerkeÀjCe ìeUC³eemeeþer GHee³e³ee spevee
1)Je=#eeb®eer ueeieJe[ keÀjCes ne JeeUJebìerkeÀjCee®eer meg©Jeele®e LeebyeefJeC³ee®ee meJeexÊece GHee³e Deens.
p³ee ÒeosMeele Je=#elees[ercegUs JeeUJebìerkeÀjCee®ee OeeskeÀe efvecee&Ce neslees. DeMee ÒeosMeele keÀece keÀjCeeN³ee
meceepemesJeer mebm Lee ueeskeÀebvee Je=#e mebJeOe&vee®es cenÊJe mecepeeJetve meebieleele.
2)meceleue HeeleUerle (Contour) ®ej KeCeCes -[eWiej GleejeJej 150 ceer. ueebye Je 1 ceerìj
Keesue Demes ®ej meceleue HeeleUerle KeCeleele. l³eecegUs HeeJemee®es HeeCeer De[Jeues peeT ve peefceveerle
cegjles. l³eecegUs ceeleer®eer OetHener keÀceer nesles. ceeleer Ke·îeele / ®ejebceO³es peeT ve³es cnCetve íesìe
oie[eb®ee yeebOe ®ejebpeJeU yeebOeleele.
keÀ)Demeceeve Oeev³e GlHeeove :
peieele Oeev³ee®es GlHeeove Demeceeve Deens; keÀej Ce Òel³eskeÀ ÒeosMee®eer He³ee&JejCeer³e #ecelee
JesieJesieUer Deens Je lemes®e l³ee ÒeosMeeleerue ceeCemeeb®eer #eceleener JesieJesieUer Deens. He³ee&JejCe #ecelesJej
nJeeceeve, ce=os®ee ÒekeÀej Je HeeC³ee®eer GHeueyOelee ³eeb®ee HeefjCeece neslees. lemes ®e ueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe Je
l³eeb®³eekeÀ[s DemeCeejs MesleerefJe
Je He³ee&JejCeer³e mecem³ee ³eecegUs peeieeflekeÀ DeVe mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. l³ee®³eeMeer mebyebefOele
DeveskeÀ keÀejCes Demetve l³ee meJee¥®ee HeefjCeece DeVe mecem³esJej Peeuee Deens.
[)YetkeÀ(Hunger) :
ceeCemee®eer Hees
25
1)YetkesÀ®eer keÀejCes :
1)oeefjêîe :
oeefjêîe ns YetkesÀ®es cetU keÀejCe Deens, ns DeeHeu³eeuee iejerye lemes ®e Þeerceble osMeebceO³es efometve
³esles. efJekeÀmeveMeerue osMeebceOeerue iejerye MeslekeÀjer ceesþîee ÒeceeCeeJej oeefjêîeele Deensle. l³eebvee Oeev³e
GlHeeove keÀjC³eemeeþer peceerve veener l³eecegUs l³eeb®eer efceUkeÀle keÀceer Demeles.
2)DeVe ìb®ee F& :
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es DeVe ìb®eeF& ceesþîee ÒeceeCeeJej Demeles. iejerye MeslekeÀN³eebJej ³ee®ee
HeefjCeece neslees.
3)Kejeye oUCeJeUCe J³eJemLee :
Kejeye oUCeJeUCe J³eJemLescegUs DeVe ìb®eeF& Demeuesu³ee ÒeosMeekeÀ[s DeVe Heesnes®eJeC es DeJeIe[
nesles.
4)nJeeceeve yeoue :
nJeeceeve yeouee®ee HeefjCeece peieYejeleerue MesleerJej nesle Deens. ³eeceO³es MeslekeÀjer nleyeue
Deensle. keÀejCe nJeeceeve yeoue ne l³eeb®³ee DeeJeeke̳eeyeensj®ee Deens.
5)³eg× DeeefCe mebIe
F)kegÀHees
`DeVe megj#ee' ³ee mebkeÀuHevesle Òel³eskeÀeuee Hegjsmes DeVe efceUeJes Demes Deens. ns efve³eefcele
efceUeues lej®e lees efvejesieer jent MekesÀue.
`DeVe megj#ee' ner meb%ee 1970 ®³ee ceO³eeJej meJe&ÒeLece JeeHejueer iesueer -1974 ®³ee
peeieeflekeÀ DeVe Heefj
26
1)Yeejleeleerue DeVe megj#ee :
njerle ¬eÀebleercegUs Yeejleele Oeev³ee®es GlHeeove Jee{ues. l³eecegUs DeeHeu³eeuee H egjmes DeVe
GHeueyOe Peeues. osMeeleerue iejeryeebvee les HejJe[le veener ner®e ceesþer mecem³ee Deens. l³eecegUs DeVe megj#ee
cnCepes DeVe efJekeÀle IesC³eemeeþer iejeryeeb®eer DeeefLe&keÀ #ecelee Jee{JeCes Je l³eebvee Hegjsmes DeVe GHeueyOe
nesCes.
2.5ef®ejbleve Mesleermeeþer ³eesi³e He×leer
He³ee&JejCeer³e IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀ©ve He³ee&JejCeeleerue mepeerJe, HeefjmebmLee F. ef®ejbleve
Mesleermeeþer ³eesi³e He×leer þefjJelee ³esleele.
ef®ejbleve Mesleer®eer cegK³e GefÎ<ìs Heg{erueÒeceeCes D eensle.
1)ceeveJee®³ee DeVee®eer Je Flej (Goe. keÀeHe[, keÀeHetme) iejpee YeeieJeCes.
2)He³ee&JejCee®eer iegCeJeÊee Jee{efJeCes.
3)Hegve&veJeerkeÀjCeer³e meeOevemebHeÊeer®ee ³eesi³e DeefOekeÀ keÀe³e&#ece JeeHej keÀjCes.
4)MeslekeÀjer Je meceepee®³ee peerJevee®eer iegCeJeÊee Jee{efJeCes.
Mesleerleerue ef®ejbleve GHee³e³eespevee Heg{erueÒeceeCes Deensle.
De)meWêer³e Mesleer :
efJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele mesefê³e Mesleer keÀjC³eeme meg©Jeele Peeueer. ³ee
Mesleer®³ee ÒekeÀeje le meWêer³e IeìkeÀebJej DeefOekeÀ Yej efouee Deens. Goe. kebÀHeesmì Kele, efnjJ³ee Hee u³ee®es
Kele, ne[eb®ee ®egje F. ³ee®eyejesyej peefceveer®ee keÀme efìkeÀJeC³eemeeþer Deeueìtve Heeueìtve efHekesÀ Iesleueer
peeleele. pewefJekeÀ keÀerìkeÀveeMekesÀ JeeHej leele. GHeêJeer keÀerìkeÀebvee KeeCeejs keÀerìkeÀ Mesleele mees[leele.
Lees[ke̳eele ke=À$eerce IeìkeÀ ìeUtve meWêer³e IeìkeÀeb®ee JeeHej ³ee Mesleerle kesÀuee peelees.
ye)Deeueìtve Heeueìtve efHekesÀ IesCes (Crop Rotation) :
Deeueìtve Heeueìtve efHek esÀ IesCes ef®ejbleve Mesleermeeþer HeÀe³eosMeerj Deens. l³eecegUs ceeleer®eer
megefHekeÀlee efìketÀve jneC³eeme ceole nesles Je jemee³eefvekeÀ Keleeb®eer iejpe keÀceer nesles.
keÀ)ce=oe mebJeOe&ve :
GÊece ceeleer ner met#ce peerJeebveer mece=× Demele s. ®eebieu³ee ceeleercegUs efHekeÀe®es GlHeeovener
peemle ³esles. HeerkeÀ keÀeHeu³eeJej jeefnuesuee Heeuee Hee®eesUe, efHekeÀeb®ee Yeeie Mesleele®e jeefnuee lej lees
kegÀpetve ceeleeruee Hees
1)He³ee&JejCe mebJeOe&veeuee ceole :
ef®ejbleve MesleercegUs peceerve Je nJee lemes®e HeeCeer DeMee efJeefJeOe vewmeefie&keÀ IeìkeÀeb®eer iegCeJeÊee
efìketÀve jneC³eeme ceole nesles. l³e ecegUs Heg{erue efHe{îeebveener ns IeìkeÀ ®eebieu³ee efmLeleerle GHeueyOe
nesleele.munotes.in
27
2)ueeskeÀeb®³ee Deejesi³ee®eer megjef#elelee :
ef®ejbleve Mesleerle IeelekeÀ keÀerìkeÀveeMekesÀ Je jemee³eefvekeÀ Keleeb®ee JeeHej ìeUuee peelees.
l³eecegUs ef®ejbleve M esleerle efvecee&Ce nesCeejs Oeev³e, Yeep³ee, HeÀUs F. Deejesi³eeuee neveerkeÀejkeÀ vemeleele
megjef#ele Demeleele.
3)Òeot
ef®ejbleve Mesleerle JesieJesieUîee ÒekeÀej®eer efHekesÀ Iesleueer peeleele. jemee³eefvekeÀ IeelekeÀ keÀerìkeÀ
veeMekesÀ ve JeeHeju³eeves peefceveerleerue met#ce peerJe Je Mesleeruee GHe³egkeÌle ieeb[tU efìketÀve jneleele Jee{leele
l³eecegUs pewJe efJeefJeOelee Jee{C³eeme ceole nesles.
5)MeslekeÀN³eeb®ee DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe :
meWêer³e Mesleerleerue GlHeeoveebvee ceeieCeer Demeles Je l³eeb®es ojner Lees[s peemle Demeleele l³eecegUs
MeslekeÀN³eeb®ee DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe neslees. mejkeÀejer ceole erJej DeJeuebyetve jneC³ee®es ÒeceeCe keÀceer nesles.
6)He³ee&JejCeeuee GHe³egkeÌle :
meWêer³e Mesleerle DeHegve&veJeerkeÀjCeer³e IeìkeÀeb®ee JeeHej Meke̳elees ìeUuee peelees. meWêer³e
IeìkeÀeb®ee JeeHej peemle Demeu³eeves ³ee ÒekeÀej®eer Mesleer He³ ee&JejCeeuee GHe³egkeÌle Deens.
2.7GÐeesieOebÐeebMeer mebyebefOele He³ee&JejCeer³e mecem³ee
GÐeesieOebÐeele DeveskeÀ ÒekeÀej®es Yeeie yeveefJeCeeN³ee efJeefJeOe kebÀHev³eeb®ee meceeJesMe neslees.
GÐeesieOebÐeeleerue kebÀHev³eeb®ee / J³eJemee³eeb®ee lee rve ieìebceO³es meceeJesMe kesÀuee peelees.
1)ÒeeLeefcekeÀ GÐeesie :
efvemeiee&le GHeueyOe Demeuesues IeìkeÀ ieesUe keÀjCes, l³eeJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCes ³eeb®ee meceeJesMe
ÒeeLeefcekeÀ GÐeesieele neslees. (Goe. KeeCekeÀece)
2)efÜleer³ekeÀ GÐeesie :
ÒeeLeefcekeÀ GÐeesieele le³eej Peeuesu³ee ceeueeJej (Goe. ueeWKe[) DeefOekeÀ Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve
DeefOekeÀ cetu³eJeeve GlHeeove efÜleer³ekeÀ GÐeesieele kesÀues peeles. Goe. ceesìj iee[îee le³eej keÀjC³ee®ee
GÐeesie.
3)le=leer³ekeÀ GÐeesie :
J³ekeÌleer Je GÐeesieebmeeþer HetjkeÀ mesJee le=leer³ekeÀ GÐeesieele efou³ee peeleele. Goe. peeefnjele,
yeBkeÀe, JeenletkeÀ F.munotes.in
28
³ee eflevner ÒekeÀej®³ee GÐeesieeÜejs nesCeejs Òeot
efceUCeeN³ee ueesKeb[e®ee Hegve&JeeHej keÀjleele.
HetJeea GÐeesieOebÐeebkeÀ[tve DeefOekeÀ Òeot
Deensle.
De)Òeot
ceeveJeeves He³ee&JejCeele mees[C³eele ³esCeeN³ee, Òeot
Òeot
ceeveJee®ee mJeeLeea mJeYeeJe Je DeefOekeÀ Hewmes efceUefJeC³ee®eer ÒeJe=Êeer ³eecegUs peieele Òeot
DeeHeu³ee peerJeveeJej HeefjCeece keÀjCeejs Òeot
Deens. HeeC³eele IeelekeÀ HeoeLe& / IeìkeÀ efcemeUues iesues -HeeCeer l³eecegUs Kejeye Peeues lej l³eeuee peue
Òeot
meeb[HeeCeer ³eeceO³es Demeuesueer IeelekeÀ jmee³eves ceeMeebvee Je HeeC³eeleerue Flej mepeerJeebvee DeHee³ekeÀejkeÀ
Demeleele. l³ee® eÒeceeCes Iejeleerue, Mesleeleerue meeb[HeeCeer, lesue ieUleer, keÀerìkeÀ veeMekesÀ, KeeCekeÀece
Fl³eeoeRcegUsner peueÒeot
29
3)Yetceer Òeot
leer pec eerve JeeHejC³eeme De³eesi³e þjueer lej l³eeuee Yetceer Òeot
megHeerkeÀlee keÀceer nesles. KeeCekeÀe ce, Je=#elees[, yeebOekeÀece F. cegUs YetceerÒeot
peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ ner JeeleeJejCeeMeer mebyebefOele peeieeflekeÀ cenÊJee®eer mecem³ee Deens.
keÀeye&ve [e³e Dee@keÌmeeF&[ (CO 2)Je Flej njerle ie=n Jee³et He=LJeerJe©ve DeJekeÀeMeele peeCeejer G
Demes mebyeesOeues peeles.
peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{er®es HeefjCeece Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1)nJeeceeve yeoue :
peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ercegUs nJeeceeveele yeoue nesle Deensle. He=LJeer®es mejemejer leeHeceeve
Jee{le Deens.
2)meeiej HeeleUerle yeoue :
meeiej HeeleUerle Jee{ nesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee nUtnUt meg© Deens. peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{,
HeJe&leebJejerue efnceveÐeeb®es efJeleUCe s, ûeerveueB[ Je Oe´gJe ÒeosMeeleerue yeHe&À ceesþîee ÒeceeCeeJej efJeleUCes ³eeb®eer
meeiej HeeleUerle Jee{ nesC³eeme ceole Peeueer Deens. l³eecegUs efkeÀveeN³eeJejerue Menjs, yebojs yeg[C³ee®ee
OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuee Deens. cenemeeiejeleerue keÀener yesìs ve<ì nesleerue. (HeeC³ee®eer HeeleUer Jee{u³eecegUs)
3)peue meblegueve (HeeC³ee®es efJelejCe) :
peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ercegUs keÀener ÒeosMeele HeeC³ee®eer ìb®eeF& efve cee&Ce nesF&ue lej keÀener
ÒeosMeele Deefle peemle HeeTme He[sue. HeeC³ee®es peeieeflekeÀ efJelejCe yeouesue.
4)ceeveJeer Deejesi³e :
DeefOekeÀ leeHeceeveecegUs G
keÀ)DeesPeesve®ee Nneme :
jsefÖeÀpejsìj, DesDej kebÀef[Mevej, le³eej keÀjleevee lemes®e Flej GlHeeoveele Goe. mÒes, êeJeCes
F.CFC ®ee cnCepes®e keÌueesjesHeÌuegjes keÀeye&ve®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeeJej nesle Demes. CFC ne Jee³et
nJesHes#ee pe[ Demeuee lejer 2 les 5 Je
ve<ì neslees. CFC ®ee jsCet DeesPeesve®es npeejes jsCet ve<ì keÀjlees Je l³eecegUs JeeleeJejCeeleerue DeesPeesve®ee
Nneme nesle Deens.munotes.in
30
De)HetJeea DeesPeesve®³ee LejecegUs met³ee&keÀ[tve ³esCeeN³ee Deleerveerue efkeÀjCeeb®es (U.V.) ÒeceeCe keÀceer nesles.
ye)CFC cegUs DeesPees ve®ee Nneme Peeuee Je l³eecegUs He=LJeerJej ³esCeeN³ee U.V. efkeÀjCeeb®es ÒeceeCe
Jee{ues.
keÀ)DeesPeesve®³ee Nnemee®es HeefjCeece :
1)keÀele[er®ee keÀke&Àjesie :
DeeHeu³ee MejerjeJej U.V. efkeÀjCe peemle ÒeceeCeeJej He[u³eecegUs DeveskeÀ ÒekeÀej®es k eÀele[er®es
keÀke&Àjesie nesT MekeÀleele.
2)[esUîeebvee Fpee :
U.V. efkeÀjCeeb®es ÒeceeCe Jee{ues keÀer l³eecegUs [esUîeebvee Fpee nesT MekeÀles. ceesleer efyebot, keÀceer
efomeCes F.
3)DeeHeueer ÒeeflekeÀej MekeÌleer keÀcekegÀJele nesles :
peemle ÒeceeCeele U.V. efkeÀjCe Deeu³eecegUs DeeHeueer jesie ÒeeflekeÀej MekeÌleer keÀcekegÀJele nesT
MekeÀles.
4)keÀele[er megjkegÀleCes :
U.V. efkeÀjCe peemle ÒeceeCeeJej keÀele[erJej He[u³eeme cneleejHeCeer peMeer keÀele[er
megjkegÀleles lemee HeefjCeec e keÀele[erJej neslees.
5)Flej HeefjCeece :
MJeeme I³ee³euee $eeme nesCes, íeleerle ogKeCes, Iemee KeJeKeJeCes, HegÀHeÌHegmeebJej HejerCeece nesT
MekeÀlees.
6)meeiejer HeefjmebmLesJej HeefjCeece :
U.V. efkeÀjCeeb®es ÒeceeCe Jee{u³eecegUs ceeMeeb® es KeeÐe -HueJebie (Plankton) ve<ì nesT
MekeÀles Je l³eecegUs mebHetCe& meeiejer HeefjmebmLesJej HeefjCeece nesT MekeÀlees.munotes.in
31
7)JevemHeleeRJej HeefjCeece :
JevemHeleeRvee HegÀues ³esC³ee®ee keÀeU, HegÀueeb®eer mebK³ee lemes®e JevemHeleeR®eer Flej keÀe³e xU.V.
³eeb®³eeJej efkeÀjCeeb®³ee Jee{l³ee ÒeceeCeecegUs yeoue Ie[t MekeÀlees.
[)Deecue Hepe&v³e :
Deecue Hepe&v³e ner peeieeflekeÀ cenÊJee®eer He³ee&JejCeer³e mecem³ee Peeueer Deens. Jeerpe efveefce&leer,
keÀejKeeves, iee[îee ³eeletve efvecee&Ce nesC eejer meuHeÀj Je vee³eì^espeve®eer meb³egies JeeleeJejCeele efcemeUleele Je
l³eeb®ee HeeJemee®³ee HeeC³eeMeer meb³eesie nesTve Deecue Hepe&v³ee®eer efveefce&leer nesles. Deecue Hepe&v³e ner meb%ee
je@yeì& efmceLe ³eebveer 1872 ceO³e JeeHejueer.
1)Deecue Hepe&v³ee®eer keÀejCes :
meuHeÀj [e³e Dee@keÌmeeF&[ Je vee³eì^espeve Dee@keÌmeeF&[ ³ee jemee³eefvekeÀ IeìkeÀeb®³ee mebHeke&À
HeeJemee®³ee HeeC³ee®³ee LeWyeeMeer Deeuee keÀer Deecue Hepe&v³ee®eer efveefce&leer nesles.
2)Deecue Hepe&v³ee®es HeefjCeece :
JevemHeleer, ÒeeCeer, peue®ej lemes®e Fceejleer, HegleUs ³eebJej Deecue Hepe&v³ee®ee HeefjCeece neslees.
Pee[eb®eer Heeves ieUleele, Je=#e cejleele. ceeleerleerue Hees
2.8ef®ejbleve DeewÐeesefiekeÀ He×leer
DeewÐeesefiekeÀ #es$eecegUs He³ee&JejCeer³e mecem³ee efvecee&Ce nesleele. l³ee ìeUC³eemeeþer ef®ejbleve
DeewÐeesefiekeÀ He×leeR®ee JeeHej keÀjCes GHe³egkeÌle þjsue. ³eeceO³es He³ee&Je jCeer³e ef®ejbleve efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ
Je DeeefLe&keÀ ef®ejbleve efJekeÀeme meeO³e keÀjlee ³esF&ue.
ef®ejbleve GÐeesie / DeewÐeesefiekeÀ He×leerceO³es meO³ee®³ee GÐeesie He×leeR®ee DeY³eeme keÀ©ve
l³eeleerue He³ee&JejCeeuee neveerkeÀejkeÀ Òeef¬eÀ ³ee ìeUtve DeeHeu³eeuee He³ee&JejCe megmebJeeoer efkebÀJee
He³ee&JejCee®eer neveer nesCeej veener Demes IeìkeÀ / Òeef¬eÀ³ee JeeHe©ve GlHeeove keÀjeJes ueeieCeej Deens.
l³ee®eJesUer veHeÀener efceUJeCes ns GÐeesie ®eeuet jneC³ee®³ee ¢<ìerves DeeJeM³ekeÀ Dee ns.
cnCepes®e meO³ee®³ee Je YeefJe<³eeleerue iejpee ue#eele IesTve He³ee&JejCee®eer neveer nesCeej veener
DeMee He×leerves ®eeueefJeuesu³ee DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme.
De)njerle J³eJemee³e :
p³ee J³eJemee³eele He³ee&JejCeer³e IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀ©ve l³eeb®eer neveer nesCeej veener DeMee
He×leerves J³eJemee³e kesÀuee peelees l³eeme nefjle J³eJemee³e Demes mebyeesOeues peeles.
³ee ÒekeÀej®³ee ef®ejbleve J³eJemee³eecegUs mLeeefvekeÀ He³ee&JejCe, meceepe, DeLe&J³eJemLee ³eeJej
DeefleMe³e keÀcee r efJeHeefjle HeefjCeece neslees. He³ee&JejCe j#eCee®³ee ¢<ìerves DeMee J³eJemee³eeb®eer Jee{ nesCes
cenÊJee®es Deens.munotes.in
32
njerle J³eJemee³eele Heg{erue ®eej efvekeÀ
efJe®eej kesÀuee peelees.
2)He³ee&JejCeeuee neveerkeÀejkeÀ IeìkeÀ Je Òeef¬eÀ³eeb®³ee SsJepeer He³ee&JejCeeuee DeHee³ekeÀejkeÀ vemeCeeN³ee
IeìkeÀeb®ee Je Òeef¬eÀ³eeb®ee JeeHej kesÀuee peelees.
3)HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³eebHes#ee peemle He³ee&JejCe megmebJeeoer J³eJemee³e.
4)J³eJemee³e ®eeueJeleevee He³ee&JejCeer³e lelJeeb®ee, l³eeleerue IeìkeÀebvee neveer ve nesC³ee®ee efJe®eej melele
kesÀuee peelees.
njerle J³eJemee³eebceO³es ûeenkeÀeb®ee efJe®eej keÀ©ve l³eebvee Je l³eeb®³ee kegÀìgbefye³eebvee megjef#ele
DemeCeeN³ee®ee IeìkeÀeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. peerJevee®eer iegCeJeÊee Jee{efJeCes, HejJe[Ceejer Iejs, ef®ejbleve
Mesleer, efMe#eCe, mJe®í Gpee&, J³eeHeej, ®eebieueer Dee jesi³eoe³eer nJee, HeeCeer DeMee DeveskeÀ #es$eele ³ee®ee
HeÀe³eoe nesT MekesÀue.
njerle J³eJemee³eele Òeot
1)Reduce -keÀceerle keÀceer JeeHej
2)Reuse -Hegve&JeeHej-SkeÀe®e IeìkeÀeb®ee DeveskeÀ JesUe JeeHej Goe. efHeC³ee®³ee HeeC³ee®ee
keÀcelejlee
3)Recycle -Hegve&®e¬eÀerkeÀjCe -Yebieej ceeuee®ee veJeefveefce&leermeeþer JeeHej
DeefOekeÀeefOekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀebvee njerle J³eJemee³eeb®ee DeJeuebye keÀjCe s Del³eeJeM³ekeÀ Deens.
ye)njerle GHeYeesie :
ûeenkeÀeb®³ee DeHes#ee, He³ee&JejCee®eer keÀeUpeer Je J³eeHeeje®ee veHeÀe ³ee meJe& IeìkeÀeb®es meblegueve
njerle GHeYeesiele meeO³e kesÀues peeles.
ûeenkeÀebvee ³ee iees<ìer®eer peeCeerJe nesCes Del³e eJeM³ekeÀ Deens keÀer keÀesCel³eener íesìîee iees<ìeR®es
GlHeeove keÀjleevee He³ee&JejCeeJej HeefjCeece neslees®e. ne HeefjCeece keÀceer keÀjC³eemeeþer l³eebveer njerle
GHeYeesiee®ee DeJeuebye keÀjeJee.
njerle GHeYeesieele He³ee&JejCe mebJeOe&veeyejesy ej®e ûeenkeÀeb®es meceeOeeve Je J³eeHeeN³eeb®ee HeÀe³eoe
³eeb®³eeceO³es meblegueve jeKeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
njerle GHeYeesieeleerue cenÊJee®es cegÎs Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1)ûeenkeÀeb®³ee DeHes#ee DeesUKetve, ûeenkeÀeb®eer ceeieCeer ke ÀuHekeÀlesves leelkeÀeU HetCe& keÀjCeeje
2)njerle GHeYeesieeleerue ÒeMeemeve ³eb$eCee, GlHeeove Je JeeHej ³eeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀ He³ee&JejCe
mebJeOe&veemeeþer cenÊJee®ee Deens.
3)ûeenkeÀeves ns ue#eele Iesleues Heeefnpes keÀer l³eeuee nJes Demeuesu³ ee GlHeeovee®³ee GlHeeove Òeef¬eÀ³es®³ee
Òel³eskeÀ ìHH³eele He³ee&JejCeeJej HeefjCeece neslees.
4)He³ee&JejCeeJej nesCeeje ÒeefleketÀue HeefjCeece otj keÀjCes cenÊJee®es Deens.munotes.in
33
nefjle GlHeeovee®es HeefjCeece :
1)njerle GlHeeoveeb®eer ceeieCeer Jee{le D eens.
2)GÐeesieOebÐeebveer l³eeb®³ee GlHeeoveeb®³ee yeeyeleerle njerle GlHeeove leb$ee®ee JeeHej keÀmee keÀjlee
³esF&ue, HeÀe³eoe efìkeÀJetve He³ee&JejCe mebJeOe&ve keÀmes meeO³e keÀjlee ³esF&ue ³ee®ee efJe®eej meg© kesÀuee
Deens.
3)GÐeesie #es$eele nj erle GlHeeoves le³eej keÀjC³eemeeþer mHeOee& meg© Peeueer Deens.
4)ÒeMeemeveeves njerle GlHeeoveebvee Òeeslmeenve osC³ee®es OeesjCe þsJeues Deens.
5)peeie=le ûeenkeÀ njerle GlHeeoveeb®ee Òemeej -Òe®eej keÀjleele Je ³ee ®eUJeUeruee neleYeej
ueeJeleele. l³eecegUs He³ee&JejCee®ee ef®ejbleve efJekeÀeme Meke̳e Deens.
2.9mebmLeeb®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer (CSR -He³ee&JejCe mebJeOe&ve)
kebÀHev³eebveer l³eeb®³ee veHe̳eeleerue keÀener Yeeie (Jeeìe) ne meceepee®ee Je He³ee&JejCee®³ee
efJekeÀemeemee þer ÐeeJee DeMeer DeHes#ee ÒeMeemeve keÀjles Je l³eemeeþer ceesþîee mebmLeebvee CSR yebOevekeÀejkeÀ
keÀjC³eele Deeuee Deens.
CSR ®³ee ceeO³eceeletve kebÀHev³eebveer l³eeb®³eeJej Demeuesu³ee keÀe³eosMeerj Je ÒeMeemekeÀer³e
yebOevee®³ee / efve³eceeb®³ee HeefuekeÀ[s peeTve p³ee meceepeecegUs DeeHeu³eeuee ³eMe efceUeues l³ee
meceepeemeeþer, He³ee&JejCe mebJeOe&veemeeþer keÀe³e& keÀjeJes DeMeer DeHes#ee Deens. ns keÀe³e& keÀjleevee les
DeeefLe&keÀ¢<ìîee HejJe[Ceejs, meeceeefpekeÀ ¢<ìîee GHe³egkeÌle Je He³ee& JejCee®ee ef®ejbleve efJekeÀeme meeO³e
keÀjCeejs DemeeJes.
De)CSR ®es HeÀe³eos :
CSR ®es HeÀe³eos Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1)kebÀHeveer®eer Òeefle<þe Jee{efJeCes :
kebÀHeveerves ®eebieues keÀe³e& meceepeemeeþer He³ee&JejCe mebJeOe&veemeeþer kesÀu es keÀer ueeskeÀebvee /
meceepeeuee l³ee kebÀHeveer®es keÀewlegkeÀ Jeeìles. l³eebvee meceepee®ee Heeefþbyee efceUlees. yeepeejeleerue Hele Jee{les.
2)®eebieues keÀce&®eejer efceUleele Je efìkeÀleele :
CSR ®³ee ceeO³eceeletve kebÀHeveer DeeHeu³ee keÀce &®eeN³eeb®³ee kegÀìgbefye³eebmeeþer / meceepeemeeþer
®eebieues keÀece keÀjles. l³eecegUs keÀce&®eeN³eebveener l³ee®e kebÀHeveerle jneJes Je DeeHeuesHeCeeves keÀece keÀjeJes Demes
Jeeìles.
3)kebÀHeveeruee efJeefJeOe ñeesleebkeÀ[tve DeeefLe&keÀ Yeeb[Jeue efceUles :
®eebieues keÀece keÀjCeeN³ee kebÀHeveer®eer Òeefle<þe Jee{les Je l³ee kebÀHeveerceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee
ueeskeÀeb®es ÒeceeCener Jee{les.
4)mekeÀejelcekeÀ Òe®eej :
®eebieu³ee CSR keÀe³e&¬eÀceeletve kebÀHeveeruee KetHe Òeefme×er e fceUles. kebÀHeveer®eer peeefnjele nesles Je
³ee meeN³ee®ee HeÀe³eoe kebÀHeveer®³ee Jee{ermeeþer neslees.munotes.in
34
ye)CSR ®ee He³ee&JejCeeuee nesCeeje HeÀe³eoe :
kebÀHeveeruee mJele:meeþer HeÀe³eoe efceUJeleevee®e DeeHeu³ee GlHeeove Òeef¬eÀ³escegUs He³ee&JejCee ®eer
neveer nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer I³eeJeer ueeieles. l³ee®eyejesyej He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve keÀ©ve ûeenkeÀeb®es
efnlener CSR ®³ee ceeO³eceeletve peHelee ³esles.
peieeleerue ceesþîee kebÀHev³ee CSR ®³ee ceeO³eceeletve ®eebieues keÀece keÀjerle Deensle. l³eeb®³ee
keÀeceelener yeoue keÀjerle Deensle. l³eeb®eer keÀe³e&#ecelee Jee{Jeerle Deensle. GlHeeoveeb®ee He³ee&JejCee®³ee
¢<ìerkeÀesveeletve Hegve&efJe®eej keÀjerle Deensle. veJeerve keÀuHekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej keÀjerle Deensle. ÒeYeeJee r
meeOevemebHeÊeer®es efve³eespeve / J³eJemLeeHeve Je Gpee& ye®ele Deepe Òel³eskeÀ GÐeesiee®eer ÒecegKe O³es³es Peeueer
Deensle.
l³eecegUs ye®ele nesCes, GlHeeove Jee{Ces, kebÀHeveer®eer Hele mekeÀejelcekeÀ keÀe³e&#eceeletve nesCes Demes
HeÀe³eos efceU le Deensle Je He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve CSR ®³ee ceeO³eceeletve nesle Deens.
2.10meejebMe
He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve keÀjCes ner keÀeUe®eer iejpe Deens. He³ee&JejCee®³ee Nneme keÀ©ve ceeveJee®ee
efJekeÀeme meeO³e keÀjCes ³eesi³e veener. Mesleer keÀj leevee He³ee&JejCee®eer keÀeUpeer Iesleueer veener lej DeveskeÀ
mecem³eebvee meeceesjs peeJes ueeiesue. GlHeeoveele Ieì -peefceveer®eer OetHe -JeeUJebìerkeÀjCe -DeVe
HegjJeþîee®es / GlHeeovee®es Demeceeve efJelejCe -YetkeÀ-kegÀHees
Heeefnpesle. Òeot
njerle J³eJemee³eeb®ee DeJeuebye keÀ©ve GÐeesie ns He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve keÀ© MekeÀleele. Goe.
He³ee&JejCemvesner GlHeeoves le³eej keÀjCes.
l³ee®eÒeceeCes ûeenkeÀner DeMeer GlHeeoves IesTve -njerle GHeYeesieeuee neleYeej ueeJet MekeÀleele.
DeMeer GlHeeoves He³ee&JejCe mvesner Demeleele. l³eecegUs He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve nesles.
CSR ®³ee ceeO³eceeletve kebÀHev³ee He³ee&JejCe mebJeOe&ve Je meeceeefpekeÀ ceole keÀjleele.
2.11legce®eer Òeieleer leHeemee / mJeeO³ee³e
1)®etkeÀ keÀer yejesy ej
1)He³ee&JejCe Je MesleerceO³es mebyebOe veener.
2)Hetj Je nJeeceeve yeoueebcegUs Mesleer®eer GlHeeokeÀlee keÀceer nesles.
3)GÊece ce=osle GÊece pewefJekeÀ IeìkeÀ Demeleele Je keÀerìkeÀveeMekesÀ peemle Peeueer lejer
l³eeb®³eeJej HeefjCeece nesle veener.munotes.in
35
4)peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ ner ceesþer JeeleeJejCeer³e mecem³ee Deens.
5)CSR cegUs kebÀHeveeruee Òeefle<þe efceUle veener.
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
1)ceMeerve®³ee DeeJeepeecegUs õõõõ -Òeot
J³eJemee³e Demes mebyeesOeues peeles.
3)p³ee Mesleerle kebÀHeesmì Kele, MesCeKele, DeMeer vewmeefie&keÀ Keles JeeHe©ve efHekesÀ DeeUerHeeUerves
ueeJeCes Demes ÒekeÀej kesÀues peelee le l³eeuee õõõõö Mesleer Demes mebyeesOeues peeles.
4)ÒeosMeeleerue JevemHeleer, Jev³eÒeeCeer -HeeCeermeeþs ³eeb®es ÒeceeCe keÀceer nesle peeles Je peceerve
keÀesj[er He[le peeles l³eeme õõõõ -Demes mebyeesOeues peeles. ne Yetceer®³ee Nnemee®ee
ÒekeÀej Deens.
5)Jee{leer ueeskeÀmebK³ee, Iejeb®eer Jee{leer ceeieCeer, J³eeHeeje®ee efJemleej ner meJe& õõõõ -
®³ee Nnemee®eer keÀejCes Deensle.
3)yengHe³ee&³eer ÒeMve :
1)õõõõ -keÀejCeebcegUs Mesleerleerue GlHeeokeÀlee keÀceer nesles.
De)Hetj ye)YetkeÀ keÀ)HeerkeÀeb®eer Deoueeyeoue [)oeefjêîe
2)peveeJejebveer peemle ÒeceeCeele efnjJee ®eeje Je JevemHeleer KeeCes ³eeme õõõõö Demes
mebyeesOeues peeles.
De)Je=#elees[ ye)Yetceer®ee Nneme
keÀ)DeefleefjkeÌle ®ejeF& [)JevemHeleeR®ee veeM e
3)DeeHeu³ee Deenejele Del³eeJeM³ekeÀ peerJevemelJes, Hees
De)YetkeÀ ye)mebmeie& keÀ)Keefvepes [)kegÀHees
5)He=LJeerJe©ve HejeJeefle&le nesCeejer meewjGpee& CO 2Je Flej njerleie=n Jee³et Mees
De)peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ ye)Deecue Hepe&v³e
keÀ)DeesPeesve®ee Nneme [)Òeot
36
2.12Gllejs
1)®etkeÀ keÀer yejesyej
De)®etkeÀ ye)yejesyej keÀ)®etkeÀ [)yejesyej F)®etkeÀ
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
1)OJeveer 2)nefjle
3)meWêer³e 4)JeeUJebìerkeÀjCe
5)peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{
3)yengHe³ee&³eer ÒeMve
1)Hetj 2)DeefleefjkeÌle ®ejeF&
3)kegÀHees
2.13leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
De)Yetceer®ee Nneme :
ceeveJeer ef¬eÀ³ee, Òeef¬eÀ³eeb®ee H eefjCeece, peefceveerleerue Òeeke=ÀeflekeÀ pewefJekeÀ IeìkeÀebJej nesTve
Yetceer®eer GlHeeokeÀlee keÀceer nesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee.
ye)JeeUJebìerkeÀjCe :
keÀesj[îee ÒeosMeeleerue HeeCeer, JevemHeleer Je ÒeeCeer ³eeb®es ÒeceeCe Ieìle peeles Je peceerve G pee[
JeeUJebì nesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee.
keÀ)ef®ejbleve Mesleer :
He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve Je meWêer³e IeìkeÀ DeeefCe l³eeb®es He³ee&JejCe ue#eele IesTve kesÀuesueer Mesleer.
[)He³ee&JejCeer³e Òeot
efJeHeefjle HeefjCeece neslees.
F)peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ :
He=LJeerJe©ve HejeJeleeale nesCeejer meewj Gpee& CO 2Je Flej njerle ie=n Jee³et Mees
HeÀ)Deecue Hepe&v³e :
meuHeÀj [e³e Dee@keÌmeeF&[ meejKes Jee³et HeeJemee®³ee HeeC³eele efJejIeUu³eecegUs Deecue Hepe&v³e
efvecee&Ce neslees.munotes.in
37
ie)njerle J³eJemee³e :
He³ee&JejCeer³e IeìkeÀeb®eer keÀeUpeer IesTve kesÀues uee J³eJemee³e CSR kebÀHev³eeb®eer meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer
kebÀHev³ee l³eeb®³ee ceeuee®es GlHeeove keÀjleevee l³eeleerue HeÀe³eÐee®ee Jeeìe meeceeefpekeÀ Je
He³ee&JejCeer³e mebJeOe&veemeeþer Ke®e& keÀjleele.
2.14ke=Àleer
He³ee&JejCe mebJeOe&vee meeþer keÀe³e& keÀjerle Demeuesu³ee leerve kebÀHev³eeb®eer ceeefnleer I³ee.
2.15meboYe&
Environmental Studies -Begad Anjali.
Sustainable Urban Environment An Ecosystem Approach,
Beuren, Allen et. Al.
The Sage Handbook of Environment & Society, Ward H ugh eds.
Environment & Sustainable Development, Sunder, 1.
munotes.in
38
IeìkeÀ -3
Yeejleeleerue He³e&ìve mJeªHe, J³eeHleer, #ecelee -
He³ee&JejCe mvesner He³e&ìve
³ee ÒekeÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³eeJej legcneuee Heg{erue IeìkeÀ mecepeleerue.
IeìkeÀ j®evee :
3.1 GefÎ<ì s
3.2 ÒemleeJevee
3.3 efJe
3.5 He³e&ìvee®es mJeªHe, J³eeHleer Je cenÊJe
3.6 He³e&ìvee®es ÒekeÀej -JeieeakeÀjCe
3.7 Yeejleeleerue He³e&ìve #ecelee Je DeeJneves
3.8 je<ì^er³e He³e&ìve OeesjCe
3.9 He³e&ìvee®es HeefjCeece
3.10 Yeejleeleerue He³ee&JejCemvesner He³e&ìve
3.11Yeejleeleerue He³ee&JejCemvesner He³e&ìvee®ee Fefleneme
3.12Yeejleeleerue He³ee&JejCemvesner He³e&ìvee®es cenÊJe
3.13Yeejleeleerue He³ee&JejCemvesner He³e&ìvee®es HeefjCeece
3.14Yeejleeleerue ÒecegKe He³ee&JejCemvesner He³e&ìve mLeUs
3.15Yeejleele He ³ee&JejCemvesner He³e&ìvee®ee efJekeÀeme
3.16 Yeejleeleerue He³ee&JejCemvesner He³e&ìvee®es meO³ee®es Òe³eesie
3.17 je<ì^er³e He³ee&JejCemvesner He³e&ìve OeesjCe Je ceeie&oMe&keÀ lelJes
3.18 He³ee&JejCeer³e, DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ cegÎs / IeìkeÀ
3.19 Yeejleeleerue He³ee&JejCemvesner He³e&ìve mebmLee
3.20 meejebMe
3.21 legce®eer Òeieleer leHeemee
3.22 GÊejs
3.23 leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
3.24 ke=Àleer
3.25 meboYe&munotes.in
39
3.1GefÎ<ìîes
³eeÒekeÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³ee Jej legcneuee Keeueerue Ieìke À mecepeleerue.
He³e&ìvee®es mJeªHe Je J³eeHleer
He³ee&JejCemvesner He³e&ìvee®eer mebkeÀuHevee
He³e&ìvee®es ÒekeÀej Je #ecelee
3.2ÒemleeJevee
efvemeie&, ceeveJe DeeefCe l³ee®eer DeLe&J³eJemLee ³eeb®³eeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®ee
DeY³eeme DeL e&Meem$e, Yetieesue Je meeceeefpekeÀ Meem$eebceO³es kesÀuee peelees. ceeveJee®³ee Je osMee®³ee
efJekeÀemeele yeBefkebÀie, mebMeesOeve, efMe#eCe DeMee DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe Demeu³ee®es efometve ³esles. l³eele
nuueer He³e&ìve #es$ee®ee meceeJesMe Peeu ee Deens. He³e&ìve ns kesÀJeU veJeer efþkeÀeCes HeneCes, DeMee efþkeÀeCe®ee
efJekeÀeme keÀjCes ³eeHegjles ce³ee&efole vemetve l³ee®ee osMee®³ee efJekeÀemeele cenÊJee®ee Jeeìe Deens.
He³e&ìvee®ee neleYeej osMee®³ee DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ IeìkeÀebvee ueeielees. He³e&ìvee®ee Deevebo,
efJeÞeebleer, leCeeJecegkeÌleer ³ee®ee HeÀe³eoe DeveskeÀ ueeskeÀebvee efceUlees.
He³e&ìve ns ÒeecegK³eeves YeewieesefuekeÀ IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Deens. Yetj®evee, vewmeefie&keÀ meeQo³e&,
mebmke=Àleer, HejbHeje ³ee meJe & YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee HeÀe³eoe He³e&ìve #es$eeuee neslees. l³eecegUs He³e&ìve ne
Yetieesuee®ee DeY³eemeeleerue cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens.
He³e&ìveele ceveg<³eyeUe®eer DeeJeM³ekeÀlee peemle Demeles Je l³eecegUs He³e&ìvee®ee HeefjCeece
meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ #es$eeJejner peeCeJelees.
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es Òe®eb[ vewmeefie&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ efJeefJeOelee Deens
l³eecegUs l³ee®ee HeÀe³eoe He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve osMee®³ee efJekeÀemeeuee vekeÌkeÀer neslees.
3.3efJe
He³e&ìvee®³ee ÒeosMe lesLeerue ueeskeÀ, ÒeMeemeve Je Heefjmej ³ee meJee&®ee meceeJesMe neslees.
He³e&ìveele DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJ esMe Peeuesuee Dee{Ulees. Goe. JeenletkeÀ, efveJeeme
J³eJemLee, DeVe HegjJeþe mesJee, DeekeÀ
He³e&ìvee®es Deblej, JesU Je GÎsMe ³eevegmeej He³e&ìve Je He³e&ìkeÀeb®³ee J ³eeK³esle HeÀjkeÀ He[uesuee
Dee{Ulees.munotes.in
40
3.4J³eeK³ee DeeefCe DeLe&
efLeDeesyeesu[ Theobold (1994) ³eebveer mHe<ì kesÀues keÀer Tour ne Meyo ue@efìve Meyo
Tornart Je ûeerkeÀ Meyo Tornos ³ee MeyoebHeemetve le³eej Peeuee Deens. ³ee®ee DeLe& Jeleg&U Demee
Deens. cnCepes®e ceO³e efyebot®³ee meYeesJeleeueer Jeleg&UekeÀej efHeÀjCes. Iejeletve efveIetve Hejle Iejer ³esCes.
Deeke=Àleer 3.1 He³e&ìve
Dee@mì^sefue³eve DeLe&le%e nce&ve Meguee@[& Hermann V. Schullard) ³eebveer 1910
meeueer Heg{erueÒeceeCes He³e& ìvee®eer J³eeK³ee kesÀueer Deens.
SKeeÐee ÒeosMeele, osMeele HejosMeeletve ³esCeejs He³e&ìkeÀ l³eeb®ee efveJeeme Je ÒeJeeme ³eeb®³eeMeer
mebyebefOele DeeefLe&keÀ mJeªHee®³ee meJe& Òeef¬eÀ³eeb®ee meceeJesMe He³e&ìveele neslees.
1942 meeueer efmJeme ÒeeO³eeHekeÀ ngbpeerkeÀj Je ¬eÀeHeÀ ³eebveer He³e&ìvee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes
kesÀueer Deens.
He³e&ìveele ogmeN³ee ÒeosMeeletve ³esCeejs He³e&ìkeÀ leelHegjl³ee keÀeUemeeþer jneleele, ÒeJeeme
keÀjleele Je Hejle peeleele.
1976 ceO³es Fbiueb[ce Oeerue He³e&ìve mebmLesves kesÀuesueer He³e&ìvee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes
Deens.
He³e&ìveeceO³es ueeskeÀ p³ee efþkeÀeCeer jneleele, keÀece keÀjleele l³ee ÒeosMeeletve ogmeN³ee ÒeosMeele
leelHegjl³ee keÀeUemeeþer peeleele. lesLes jneleele Je ÒeJeem e keÀjleele.
³eeJe©ve Demes ue#eele ³esles keÀer, He³e&ìveele ³esCeejs He³e&ìkeÀ, l³eebveer Yesìer efouesueer mLeUs,
l³eebveer kesÀuesuee efveJeeme, ÒeJeeme Je Kejsoer DeeefCe l³eemeeþer kesÀuesuee Ke®e& ³ee meJee¥®ee meceeJesMe neslees.
peeieeflek eÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee celes He³e&ìveele He³e&ìkeÀe®ee ÒeJeeme, l³ee®ee efveJeeme,
cepesmeeþer, J³eJemee³e lemes®e Flej keÀejCeebmeeþer kesÀuee peelees.
cnCepes®e He³e&ìveele JesieJesieUîee ÒekeÀej®ee keÀceer peemle Debleje®ee ÒeJeeme, l³ee®ee efJee fMe<ì
GÎsMe, keÀeueeJeOeer ³eeb®ee meceeJesMe neslees.munotes.in
41
He³e&ìveele Heg{erue leerve ÒecegKe IeìkeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
1)Deejece / cepee ceeskeÀUîee JesUs®ee DeeHeu³ee DeeJe[er®³ee iees<ìermeeþer JeeHej
2)Deevebo -He³e&ìveeletve Deevebo Je meceeOeeve efceUles.
3)keÀjceCetkeÀ -DeeHeues vesnceer®es keÀece mees[tve He³e&ìveemeeþer iesu³eecegUs DeeHeuee efove¬eÀce JesieUe
neslees. DeeHeueer keÀjceCetkeÀ nesles Je l³eecegUs He³e&ìveeJe©ve Hejle Deeu³eeJej DeeHeCe Glmeener
Demelees.
He³e&ìvee®eer íesìer J³eeK³ee cnCepes cepee, Deevebo, keÀjceCetkeÀ efkebÀJee J³eJemee³e ³eeb®³eemeeþer
kesÀuesuee ÒeJeeme.
3.5He³e&ìvee®es mJeªHe, J³eeHleer Je cenÊJe
He³e&ìvee®es mJeªHe :
He³e&ìve ns melele yeoueles ieleerceeve #es$e Deens. meYeesJeleeue ®³ee HeefjefmLeleervegmeej Jee{C³ee®eer Je
yeoueC³ee®eer l³ee®eer #ecelee Deens.
He³e&ìvee®eer J³eeHleer :
He³e&ìve #es$ee®eer J³eeHleer Òe®eb[ Deens. l³eeceO³es mejkeÀejer lemes®e meeJe&peefvekeÀ meJe& DeeefLe&keÀ
#es$eeb®ee mebyebOe ³eslees.
Goe. J eenletkeÀ, oUCeJeUCe, yeBkeÀe, efMe#eCe #es$e F. ³ee J³eJemee³eele (He³e&ìvee®³ee) le%e DeeefCe
keÀeceieej ³eeb®eer iejpe ceesþîee ÒeceeCeeJej ueeieles. Goe. mebMeesOeve Je efJekeÀeme -veJeerve He³e&ìvemLeUs
MeesOeCes Je lesLes He³e&ìve efJekeÀefmele keÀj Ces F.
Deeblejje<ì^er³e Je osMeebleie&le He³e&ìveeuee ceesþer ceeieCeer Demeu³eeves veJeerve He³e&ìvemLeUs
MeesOeueer peele Deensle. veJeerve keÀuHevee / ÒekeÀej He³e&ìveele ³esle Deensle. Goe.
cegbyeF&leerue PeesHe[HeÆîeebceOeerue He³e&ìve :
Þeerceble osMeeleerue DeveskeÀ He³e&ìkeÀ Yeejleele ojJe
efmevescee®³ee ceeO³eceeletve HejosMeer ueeskeÀebvee leer efomeles. leer HeneC³ee®es DeekeÀ
³eeJe©ve Demes ue#eele ³esles keÀer He³e&ìve#es$ee®eer J³eeHleer Dece³ee&o Deens. keÀesCeleerner íesìer /
ceesþer iees<ì He³e&ìveemeeþer GHe³egkeÌle Deens Je l³eecegUs®e He³ee&JejCee®es cenÊJe KetHe Deens.
He³e&ìvee®es cenÊJe :
He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve osMeeuee yengcetu³e HejkeÀer³e ®eueve efceUt MekeÀles. Jemlet Je mesJeeb®eer
osJeeCeIesJeeCe nesles. meebmke=ÀeflekeÀ osJeeCeIesJeeCe nesles. peeieeflekeÀ yeepeejHesþsle osMee®eer Òeefleceemunotes.in
42
Gb®eeJeC³ee®es keÀe³e& He³e&ìve keÀ© MekeÀles Je DeveskeÀebvee jespeieeje ®³ee mebOeer He³e&ìvee® ³ee ceeO³eceeletve
efceUleele.
3.6He³e&ìvee®es ÒekeÀej -JeieeakeÀjCe
1)osMeebleie&le He³e&ìve :
osMeebleerue efJeefJeOe He³e&ìve mLeUebvee Yesìer osCes Goe. Yeejleeleerue Debleie&le He³e&ìve.
2)SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele peeCeejs He³e&ìkeÀ :
He³e&ìkeÀ HejosMeele peeleele DeveskeÀ osMeebvee Yesìer osleele. l³eeJesUer l³eebvee SkeÀe osMeeletve
ogmeN³ee osMeele peeJes ueeieles.
3)ogmeN³ee osMeele kesÀuesues He³e&ìve :
Goe. Yeejleer³e veeiejerkeÀ ogyeF&uee peeleele.
He³e&ìvee®³ee Jeje rue ÒekeÀejeb®es megìmegìerle JeieeakeÀjCe Heg{erueÒeceeCes Deens.
1)Debleie&le He³e&ìve :
osMeebleie&le kesÀues peeCeejs He³e&ìve
2)je<ì^er³e He³e&ìve :
³eeceO³es osMeebleie&le lemes®e Yeejleer³e veeiejerkeÀeb®es ogmeN³ee osMeebleerue He³e&ìve ³ee ®ee meceeJesMe
neslees.
3)Deeblejje<ì^er³e He³e&ìve :
JesieJesieUîee osMeebceOeerue He³e&ìve. GÎsMeevegmeej He³e&ìvee®es ÒekeÀej
GÎsMeevegmeej He³e&ìvee®es ÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1)Oeeefce&keÀ He³e&ìve :
Oeeefce&keÀ mLeUebvee Yesìer o sCes, cebefojs, ®e®e&, ceMeero F. Goe. DecejveeLe ³ee$ee, Dece=lemej®es
megJeCe& ceboerj, cekeÌkeÀe -ceoervee F.
2)meenmeer KesU / He³e&ìve :
meenmeer KesUeb®ee DevegYeJe IesC³eemeeþer kesÀuesues He³e&ìve. Goe. ì^sefkebÀie, Oee[meer KesU, Goe.
GÊejeKeb [ ³ee [eWiejeU ÒeosMeele He@jeiuee³eef[bie, veoer lejeHe̳eeletve Deesueeb[Ces (River Rafting)
ì^sefkebÀie DeMee meenmeer KesUeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
3)meebmke=ÀeflekeÀ He³e&ìve :
Òel³eskeÀ osMee®es meebmke=ÀeflekeÀ JewefMe<ì Demeles. efJeef Me<ì #eCe Goe. nesUer, jbieHeb®eceer,
onernb[er, mebûeneue³es, mebieerlee®es keÀe³e&¬eÀce, Òeefme× meebmke=ÀeflekeÀ mLeUs F. Goe. efouueerceO³es veesJnWyej
-ef[meWyej ceefnv³eele ojJe
43
4)JewÐekeÀer³e He³e&ìve :
Yeejleele kesÀjUceOeerue Dee³eg&JesefokeÀ GHe®eejebmeeþer DeveskeÀ HejosMeer He³e&ìkeÀ Yeejleele Deeues.
JewÐekeÀer³e He³e&ìve oesve ÒecegKe keÀejCeebmeeþer kesÀues peeles.
1)efJeefMe<ì ÒekeÀej®es JewÐekeÀer³e GHe®eej (Goe. Dee³e g&Jeso) ogmeN³ee osMeele (HejosMeele) GHeueyOe
vemeleele.
2)JewÐekeÀer³e GHe®eej KetHe®e mJemle Demeleele (HejosMeele JewÐekeÀer³e GHe®eej ceneie Demeleele).
Yeejleele JewÐekeÀer³e GHe®eej mJemle Je GÊece Demeu³eecegUs Yeejleele DeveskeÀ HejosMeer He³e&ì keÀ
³esleele. cegbyeF&le ke@Àvmej Je Ûo³eemebyebOeer®es GHe®eej GÊece kesÀues peeleele.
5)ûeeceerCe He³e&ìve :
ûeeceerCe Yeeieeleerue peerJeveMewueer JesieUer Demeles. efvemeie&meeQo³e& Demeles. HeeJemeeUîeele Pejs,
OeyeOeyes Demeleele. MeefveJeej -jefJeJeej ³ee megÆer®³ee efoJeMeer DeeþJe[eYej kesÀuesueer keÀecee®eer OeeJeHeU,
leeCe F. efJemejC³eemeeþer cegbyeF&letve npeejes He³e&ìkeÀ keÀpe&le, keÀmeeje, efììJeeUe, DeMee ûeeceerCe Yeeieele
He³e&ìveemeeþer peeleele. ke=À
YetieYeea³e¢<ìîee cenÊJee®ee, JewefMe<ìîeHetCe& efþkeÀeCeebvee He³e&ìkeÀ Yesìer osleele. Goe.
pJeeueecegKeer, peerJeeMces mebûeneue³es, Goe. efncee®eue ÒeosMeeleerue efMeJeeefuekeÀ peerJe eMce GÐeeve.
ceneje<ì^eleerue ueesCeej mejesJej
7)DebOeej He³e&ìve Dark Tourism) :
ceesþîee ÒeceeCeeJej Peeuesues ce=l³et, efvepe&ve Ye³eevekeÀ peeiee DeMee efþkeÀeCeer He³e&ìkeÀ peeleele.
Goe. jefMe³eeleerue ®esveexefyeue De eefOekeÀ DeeHeÊeer®es efþke ÀeCe. Yeejleeleerue peeefue³eveJeeuee yeeie.
8)SsefleneefmekeÀ He³e&ìve :
³eeceO³es SsefleneefmekeÀ cenÊJee®³ee mLeUebvee Yesìer efou³ee peeleele. Goe. efkeÀuues, jepeJee[s,
SsefleneefmekeÀ cenÊJee®eer mLeUs, ie=ne F. Goe. efouueerleerue ueeue efkeÀuu ee. Deeû³ee®³ee leepeceneue,
keÀuekeÀl³eeleerue efJnkeÌìesefj³ee cesceesefj³eue F.
9)DeeHeÊeer He³e&ìve :
HetJe& efkebÀJee meO³ee DeeHeÊeer ³esTve iesuesu³ee mLeUeuee Yesì osCes. jepekeÀer³e Heg{ejer DeeHeÊeerle
meeHe[uesu³ee ueeskeÀebvee menevegYetle er oMe&efJeC³eemeeþer peeleele. ceole keÀjCeejs ueeskeÀ peeleele. He$ekeÀej
peeleele Je DeeHeÊeerJej mebMeesOeve keÀjCeejs DeMee efþkeÀeCeer peeleele.
10)PeesHe[HeÆer He³e&ìve :
efJekeÀefmele osMeeleerue Þeerceble ueeskeÀebvee PeesHe[HeÆerle ueeskeÀ k eÀmes jneleele ns HeneC³ee®es
kegÀletnue Demeles. meeceeefpekeÀ efJe
DeeefMe³eeleerue meJee&le ceesþer PeesHe[HeÆer Deens. l³ee efþkeÀeCeerner yejs®e He³e&ìkeÀ ³esleele.munotes.in
44
11)J³eeHeejemeeþer He³e&ìve :
J³eeHeejemeeþer efouueer, cegbyeF&, keÀesuekeÀelee, ®esVeF&, yebieueesj, HegCes, veeieHetj DeMee
ceneveiejebceO³es yejs®e J³eeHeejer / He³e&ìkeÀ ³esleele.
12) efkeÀveeN³eeJejerue He³e&ìve :
efkeÀveejHeÆerJej mecegêe®³ee meeefVeO³eele DeefleMe³e Deeuneooe³ekeÀ JeeleeJejCe Demeles.
mecegêeleerue KesU, JeeUt Je Meeblelee ³eecegUs DeMee efþkeÀeCeer Dee jesi³eOeecesner Demeleele. Yeejlee®³ee
7500 efkeÀ.ceer. efkeÀveejHeÆerJej DeveskeÀ He³e&ìvemLeUs Deensle.
13) ³eesie He³e&ìve :
Yeejleeleerue Òee®eerve ³eesie nUtnUt peieYejele ueeskeÀefÒe³e nesle Deens. He³e&ìkeÀebmeeþer íesìîee
keÀeueeJeOeer®eer Òeef Me#eCe efMeefyejs Dee³eesefpele kesÀueer peeleele. lee. 21 petve Deeblejje<ì^er³e ³eesie efoJeMeer
iesueer 10 Je
Yeejleele 1950 Heemetve He³e&ìvee®ee efJekeÀeme DeefleMe³e cebo ieleerves nesle Deens. peeieeflekeÀ
He³e&ìveele Yeejlee®ee Jeeìe 1975 ceO³es 0.23… neslee. 1980 ceO³es 0.28… Je 1984 ceO³es
0.42… neslee. 2004 meeueer Yeejleele kesÀJeU 2.9 oMeue#e HejosMeer He³e& ìkeÀ Deeues. Flej osMeeble
KetHe peemle Deeues. efmebieeHetj 6.5 oMeue#e, Lee³eueb[ 9.6 oMeue#e, ceuesefMe³ee 10.0 oMeue#e,
neBiekeÀeBie 3.1 oMeue#e, ®eerve 31.2 oMeue#e.
Yeejleele HeefM®ece efkeÀveeN³eeJej 29… He³e&ìkeÀ ³esleele lej oef#eCesuee 18… He³e &ìkeÀ peeleele.
Yeejlee®³ee HetJe& Je oef#eCe Yeeieele He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeeuee Je eJe Deens. Yeejleele He³e&ìkeÀebmeeþer efveJeeme
J³eJemLee DeHegjer Deens l³eecegUs He³e&ìkeÀ veejepe nesTve Hejle peeleele.
He³e&ìkeÀ #ecelee :
Yeejleele Òeeke=Àefle keÀ efJeefJeOelee Òe®eb[ Demeu³eecegUs Yeejleele He³e&ìveemeeþer vewmeefie&keÀ #ecelee
Òe®eb[ Deens. l³ee®es Heg{erueÒeceeCes leerve ieìebceO³es efJeYeepeve keÀjlee ³esF&ue.
De)Gb®e HeJe&leer³e ÒeosMe :
Yeejlee®³ee meJe& Yeeieele Gb®e [eWiejeU ÒeosMe Deensle. GÊejsuee efnceeue³e, HetJexuee HetJe& Ieeì,
HeefM®ecesuee DejJeueer, HeefM®ece Ieeì Je Yeejlee®³ee ceO³eYeeieer efJebO³e, meeleHeg[e ns HeJe&le Deensle.
[eWiejeU ÒeosMe, Leb[ nJeeceeve ³eecegUs efmeceuee, Deyet, oeefpe&efuebie ³ee efþkeÀeCeer He³e &ìvemLeUs efvecee&Ce
Peeueer Deensle. efJeefJeOe ÒekeÀej®es Oee[meer KesU, ì^sefkebÀie ³eemeeþer ceesþîee mebK³esves He³e&ìkeÀ ³esLes ³esleele.
ye)cewoeveer ÒeosMe :
cewoeveer ÒeosMeele veÐee, Jeves, JeeUJebì Dee{Uleele. ³ee Òel³eskeÀe®es JesieUs meeQ o³e& Deens Je
l³eecegUs He³e&ìkeÀ lesLes peeleele. veÐee Je veÐeebJejerue OejCes, Jeveeleerue JevemHeleer, Jev³eÒeeCeer, l³eeb®es
íe³eeef®e$eCe keÀjC³eemeeþer He³e&ìkeÀ JeveebceO³es peeleele. ceesþîee veÐeeb®³ee keÀeþeJej HeefJe$e mLeevesmunotes.in
45
Deensle. Goe. ieb iee, ³ecegvee, ieesoeJejer, ke=À
jCeekeÀ[sner yejs®e He³e&ìkeÀ DeekeÀef
cenemeeiej, meeiej, veÐee Je l³eeb®³eeMeer mebyebefOele YetªHes -OeyeOeyee, jebpeCe KeUies,
vewmeefie&keÀ leueeJe, mejesJejs DeMee efvemeie&meb goj mLeUer He³e&ìkeÀ ceesþîee ÒeceeCeeJej peeleele. HeeJemeeUîeele
OeyeOey³ee®³ee ef þkeÀeCeer He³e&ìkeÀeb®eer ieoea nesles. Goe. ieesJ³eeleerue otOemeeiej OeyeOeyee, ceO³e ÒeosMeeleerue
OegbJeeOeej OeyeOeyee, Flej íesìs ceesþs OeyeOeyes. l³ee®eÒeceeCes efkeÀveeN³eeJejerue He³e&ìve mLeUs, mecegêeleerue
yesìs, GÊejeKeb[ ceOeerue iebiees$eer efnceveoer, DeMeer efþkeÀeCes He³e&ìkeÀebvee DeeJe[leele.
ceeveJeefveefce&le He³e&ìvemLeUs :
vewmeefie&keÀ He³e&ìveemeesyele Yeejleele ceesþîee ÒeceeCeeJej ceeveJeefveefce&le He³e&ìve mLeUs Deensle.
l³eeb®es JeieeakeÀjCe leerve ieìebceO³es kesÀues Dee ns.
De)Oeeefce&keÀ / meebmke=ÀeflekeÀ mLeUs :
vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®ee HejerCeece ceeveJeer peerJeveeJej neslees Je ³eecegUs®e Je
npeejes YeeefJekeÀ ³esleele. HejosMeer He³e&ìkeÀ ³esleele. Yeejleele efJeefJeOe peeleerOecee&®es ueeskeÀ jneleele.
l³eecegUs Oeeefce&keÀ mLeUs YeejleYej efJeKegjuesueer Dee{Utve ³esleele. Goe. Jew
(Hebpeeye) efouueerleerue peecee ceMeero, ieesJ³eeleerue ®e®exme F. ³eeefMeJee³e HejosMeer He³e&ìkeÀebvee DeekeÀef
pewmeuecesj®ee JeeUJebì ceneslmeJe, ceO³eÒeosMeeleerue Kepegjenes®ee ve=l³e ceneslmeJe, iegpejeleceOeerue jCe
GlmeJe, ojJe
³eeceO³es mceejkesÀ Je SsefleneefmekeÀ cenÊJee®³ee efþkeÀeCeeb®ee meceeJesMe neslees. Feflenemeeleerue
Ieìveeb®es mee#eeroej Demeuesu³ee Fceejleer, efþkeÀeCes, Jemlet ueeskeÀebvee / He³e&ìkeÀebvee Hene³euee DeeJe[leele.
Yeejleele DeMeer Ssefleneefmeke À He³e&ìve mLeUs KetHe Deensle l³eebvee Fefleneme mebMeesOekeÀ, DeY³eemekeÀ
He³e&ìkeÀ ceesþîee mebK³esves Yesì osleele. Goe. efouueer®ee kegÀlegyeefceveej, keÀesuekeÀeleeceOeerue efJnkeÌìesef j³ee
mceejkeÀ, jeb®eer®es mletHe , GÊej ÒeosMeeleerue jecepevceYet ceer, efMeJeepeer cenejepeeb®es efkeÀuues, Depebþe
Sueesje ³esLeerue ie=ne, HebpeeyeceOeerue peeefue³eveJeeuee yeeie, peieeleerue 7 DeeM®e³ee&HewkeÀer SkeÀ leepeceneue
F.
keÀ)keÀjceCetkeÀ keWÀês :
ceeCemeeves keÀjceCetkeÀermeeþer KetHe JesieJesieUs ce eie& / GHee³e MeesOetve keÀe{ues Deensle. Smmesue
Jeu[& meejK³ee keÀjceCetkeÀ GÐeeveele DeveskeÀ ÒekeÀej®eer keÀjceCetkeÀer®eer meeOeves GHeueyOe Deensle. lemes®e
cewpesefMe³ee (ceneje<ì^) De#ejOeece (efouueer), Jeb[juee Heeke&À (yebieueesj) (keÀes®eer) Je nwojeyeeo)
jeceespeer efHeÀuce mìgef[³ees (nwojeyeeo) efHeÀuce efmeìer (cegbyeF&) mJeHveeb®es meece´ep³e (iegjieebJe) DeMee
ÒekeÀej®eer He³e&ìkeÀebvee DeekeÀef
46
YeejleeHeg{erue DeeJneves :
Yeejleeleerue He³e&ìve GÐeesieeHeg{erue DeeJneves Heg{erueÒeceeCes Deensle.
De)DeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³ee Je meeOevemebHeÊeerJejerue leeCe :
Yeejle ne ueeskeÀmebK³es®³ee yeeyeleerle ogmeN³ee ¬eÀceebkeÀe®ee osMe Deens. meeOevemebHeÊeerJejerue leeCe
Òe®eb[ Deens. ueeskeÀmebK³es®³ee cetueYetle iejpee YeeieefJeC³eemeeþer ner meeOevemebHeÊeer DeHegjer Deens. l³eecegUs
He³e&ìveemeeþer meeOevemebHeÊeer HegjJeCes Yeejleeuee DeJeIe[ Deens.
ye)cetueYetle megefJeOeeb®ee DeYeeJe :
DeHegjs Yeeb[Jeue Je meeOe vemebHeÊeer®ee legìJe[e ³eecegUs Yeejleele He³e&ìveemeeþer DeeJeM³ekeÀ
DemeCeeN³ee cetueYetle megefJeOeeb®ee DeYeeJe peeCeJelees. Goe. JeenlegkeÀ megefJeOee, efveJeeme J³eJemLee, mJe®í,
®eebieues efJeefJeOe ÒekeÀej®es DeVe, Hes³es, He³e&ìkeÀebvee mesJee os Ceejs kegÀMeue keÀce&®eejer F.
efve³eespevee®ee DeYeeJe Demeu³eeves GHeueyOe megefJeOeener ³eesi³e ÒekeÀejs JeeHeju³ee peele veenerle.
keÀ)jepekeÀer³e DeefmLejlee :
Yeejleele DeveskeÀ jepekeÀer³e He#e Deensle. peeleer³e obies / obieueer, yebo, cee s®ex JeejbJeej nesleele
l³eeb®ee HeefjCeece HejosMeer He³e&ìkeÀebJej neslees. l³eebvee Demegjef#ele Jeeìles Je les Yeejleele ³esC³ee®es
ìeUleele.
[)DeveHesef#ele Ieìvee :
vewmeefie&keÀ efkebÀJee ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeeRvee DeveHesef#ele Ieìvee Dem es mebyeesOeues peeles. iesu³ee
keÀener Je
F)mejkeÀejer OeesjCes :
keÀesCel³eener GÐeesiee®³ee efJekeÀemeele mejkeÀej®es keÀe³e& cenÊJee®es Deens. mejkeÀejer OeesjCes
SKeeÐee GÐeesieeuee ceole keÀjCeejer, keÀ[keÀ Demeueer lej GÐeesiee®eer YejYejeì DeefOekeÀ nesles.
Yeejleeleerue mejkeÀejer OeesjCes He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeeuee HetCe&le: HeÀe³eosMeerj veenerle. l³eecegUs GÐeesieeb®ee
efJekeÀeme Kegbìlees.
HeÀ)kegÀMeue keÀeceieejeb®eer keÀcelejlee :
He³e&ìve J³eJemee³eele kegÀMeue keÀeceieejeb®eer DeeJeM³ekeÀlee peemle Demeles. He³e&ìve GÐeesiee®ee r
J³eeHleer Je l³eemebbyebOeer ÒeefMe#eCe osCeeN³ee mebmLee ³eeb®eer ceeefnleer vemeu³eeves HeÀej keÀceer ueeskeÀ ÒeefMe#eCe
Iesleele l³eecegUs He³e&ìve GÐeesieele kegÀMeue keÀeceieejeb®eer keÀcelejlee peeCeJeles.
3.8je<ì^er³e He³e&ìve OeesjCe
1982 ce O³es Yeejle mejkeÀejves Heefnues He³e&ìve OeesjCe peenerj kesÀues. 2002 ceO³es megOeejerle
OeesjCe peenerj kesÀues.munotes.in
47
mJeeleb$³eÒeeHleerveblej®³ee keÀeUele mejkeÀejves He³e&ìveekeÀ[s HeÀejmes ue#e efoues veener. 1966
ceO³es Yeejleer³e He³e&ìve efJekeÀeme ceneceb[Ue®eer mLeeHevee (ITDC) Peeueer. l³eebveer He³e&ìkeÀebmeeþer
mesJeemegefJeOee efJekeÀefmele keÀjeJ³ee DeMeer DeHes#ee nesleer. keÀeueelebjeves jep³e HeeleUerJejner DeMeer ceneceb[Us
mLeeHeve Peeueer HeCe l³eeb®es keÀe³e& ce³ee&efole jeefnues Je l³e ebveer efouesu³ee mesJee HeÀejMee ®eebieu³ee veJnl³ee.
Heefnues He³e&ìve OeesjCe (1982) :
Yeejleele 1982 ceO³es `SefMe³eve iesce' ³ee mHeOee¥®es Dee³eespeve kesÀues l³ee®³ee le³eejermeeþer
1980 ceO³es He³e&ìve OeesjCee®ee efJe®eej meg© Peeuee. keÀejCe ³ee mHeOee&meeþer ³esCeeN³ee KesUe[t, He³e&ìkeÀ
³eeb®eer mees³e keÀje³e®eer nesleer.
He³e&ìve ne Yeejlee®ee HejkeÀer³e ®eueve peemle ÒeceeCeele efceUJetve osCeeje J³eJemee³e Deens.
³ee je<ì^ele OeesjCeeb®eer ÒecegKe GefÎ<ìs Heg{erueÒeceeCes nesleer.
1)je<ì^er³e Je Deeblejje<ì^er³e mlejeJej meecebpem³e / cew$eerHetCe& mebyebOe efvecee&Ce keÀjCes.
2)Yeejleer³e Jeejmee Je mebmke=Àleer®³ee mLeUeb®es peleve keÀjCes Je peieeuee l³ee®eer DeesUKe keÀ©ve osCes.
3)jespeieej, GlHeVeele Jee{, mejkeÀejer cenm etueele Jee{, HejkeÀer³e ®eueve Jee{tve l³ee®es meeceeefpekeÀ -
DeeefLe&keÀ HeÀe³eos He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve efceUJeCes.
4)³egJekeÀebvee He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve je<ì^er³e SkeÀelcekeÀles®eer efMekeÀJeCe osCes.
5)KesU, meenmes ³eeb®³ee ceeO³eceel etve osMeeleerue ³egJekeÀebvee jespeieej efceUJetve osCes Je je<ì^eb®³ee
efJekeÀemeele menYeeieer keÀ©ve IesCes.
1982 ®³ee He³e&ìve OeesjCeebcegUs Yeejleele mesJeemegefJeOeeb®eer Jee{ Peeueer Je l³eecegUs Yeejleele
³esCeeN³ee He³e&ìkeÀeb®eer mebK³ee Je e{ueer. He³e&ìvee®ee efJekeÀeme Peeuee. Yeejleeleerue He³e&ìve mLeUs peieYej
ueeskeÀefÒe³e Peeueer. Yeejleeleerue efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee He³e&ìve efJekeÀeme #eceleeb®ee Deboepe Deeuee Je l³ee®ee
efJekeÀeme Peeuee.
veJes He³e&ìve OeesjCe (2002) :
Yeejlee®es HebleÒeOeeve Þeer. Deìueefyenejer JeepeHes³eer ³eebveer 30 Dee@keÌìesyej 2001 ceO³es meJe&
cegK³eceb$³eeb®eer yewþkeÀ Iesleueer Je osMee®³ee efJekeÀemeemeeþer He³e&ìvee®es cenÊJe Je l³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee
mHe<ì kesÀueer. ³eeveblej 2002 ceO³es He³e&ìv e OeesjCe peenerj keÀjC³eele Deeues. ÒeJeeme Je J³eeHeej ³eeb®eer
Jee{ keÀ©ve peeieeflekeÀ HeeleUerJej He³e&ìvee®eer Jee{ keÀjC³ee®es þjues. Yeejlee®eer Dece³ee&o #ecelee-
He³e&ìvee®³ee yeeyeleerle ue#eele Deeueer.
je<ì^er³e He³e&ìve OeesjCe 2002 :
GefÎ<ì s :
1)He³e&ìve ns DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es / Jee{er®es ÒecegKe IeìkeÀ keÀjCes.
2)He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve jespeieej efveefce&leer keÀjCes -ûeeceerCe He³e&ìveeuee ®eeuevee osCes.
3)osMeebleie&le He³e&ìve efJekeÀemeeJej Yej osCes.
4)Yeejleeleerue He³e&ìvee®³ee DeieefCele Meke̳elee peiee®³ee ue#eele DeeCetve osCes.
5)He³e&ìveeleerue Keepeieer GÐeesieebvee GÊespeve osCes, HetjkeÀ meJeueleer osCes.munotes.in
48
6)Keepeieer #es$eeyejesyej keÀjej keÀ©ve Yeejleeleerue Òee®eerve mebmke=Àleer®ee Jeejmee meebieCeeN³e e Keb[e®ee,
meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®ee efJekeÀeme keÀ©ve He³e&ìveeuee GHeYeesie keÀ©ve IesCes.
7)³esCeeN³ee He³e&ìkeÀebvee Yeejleele Deeu³ee®es ceeveefmekeÀ / MeejerefjkeÀ / DeeO³eeeflcekeÀ meceeOeeve osCes.
³ee je<ì^er³e He³e&ìve OeesjCeele He g{erue 7 cenÊJee®³ee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Deens.
1)mJeeiele
2)met®evee
3)megefJeOee
4)megj#ee
5)men³eesie
6)mebj®evee
7)meHeÀeF&
³ee OeesjCeele Heg{erue met®evee kesÀu³ee Deensle.
1)He³e&ìve mLeUeb®ee efJekeÀeme :
Yeejleeleerue He³e&ìve mL eUeb®eer JewefMe<ìs ue#eele IesTve l³eeb®ee efJekeÀeme keÀjCes. Goe.
efkeÀveeN³eeJejerue ÒeosMeele efkeÀveejs, yeer®e, meeiejer KesU ³eeb®ee efJekeÀeme keÀjCes. kegbÀYe cesUe ³ee meejK³ee
Oeeefce&keÀ keÀe³e&¬eÀceebvee He³e&ìvee®³ee ¢<ìerves HeneCes Je efJe keÀeme keÀjCes. Yeejleeleerue ceneslmeJe.
2)peeieeflekeÀ opee&®³ee megefJeOeeb®ee efJekeÀeme :
yebojs, efJeceeveleU, JeenletkeÀ J³eJemLee veeiejer megefJeOee, He³e&ìkeÀebvee GHe³egkeÌle meJe& IeìkeÀ -
jmles, Jeerpe, HeeCeer, meeb[HeeCeer ³eeb®³eeceO³es megOeejCee keÀjCes.
3)ÒeYeeJeer peeefnjeleermeeþer OeesjCe :
DeeHeues peeefnjele OeesjCe DeekeÀ
Goe. `De@cesefPebie Lee³eueb[' DeMeer peeefnje le Lee³eueb[ keÀjles l³eeÒeceeCes Yeejleeves `Delegu³e
Yeejle' Incredible India Demes Iees
mejkeÀejves Delegu³e Yeejle ceesnerce 2002 ceO³es meg© kesÀueer.
³eeceO³es Yeejleeleerue efJeefJeOe He³e&ìve mLeUebvee DeekeÀ
DeefceleeYe ye®®eve, efÒe³eebkeÀe ®eesÒee Je Deeceerj Keeve ³eebvee ye´B[ De@cyewmes[j cnCetve vesceC³eele Deeues.
3.9He³e&ìvee®es HeefjCeece
He³e&ìvee®es ®eebieues -JeeF&ì HeefjCeece He³e&ìkeÀeb®³ee osMeele Je les p³ee osMeele peeleel e l³ee
osMeele nesleele.munotes.in
49
Heg{erue IeìkeÀeb®³ee DeeOeejs He³e&ìvee®es HeefjCeece Heent.
1)DeLe&J³eJemLee
2)mebmke=Àleer
3)He³ee&JejCe
He³e&ìve J³eJemee³e ³eesi³e He×leerves / efMemleerves neleeUC³eeme l³ee®ee HeÀe³eoe Jejerue meJe&
IeìkeÀebvee nes lees.
DeLe&J³eJemLesJej He³e&ìvee®ee HeefjCeece :
1)mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece -
De)HejkeÀer³e ®eueveele Jee{ Je osMeebleie&le GlHeVeele Jee{ :
HejosMeer He³e&ìkeÀ DeeHeu³eeyejesyej HejkeÀer³e ®eueve DeeCeleele. les ³ee osMeele jneleele, ÒeJeeme
keÀjleele, Keeleele Je l³eemeeþer Hewmes Ke®e& keÀjleele l³eecegUs osMeebleie&le GlHeVeele Jee{ nesles.
2)DeeefLe&keÀ iegefCele HeefjCeece -
He³e&ìve GÐeesieecegUs Flej DeveskeÀ HetjkeÀ GÐeesieebvee ®eeuevee efceUles.
3)jespeieejele Jee{ -
He³e&ìve J³e Jemee³eecegUs jespeieejele ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ nesles. ne@ìsue, ì^@Jnue Spevmeer,
ìtj ieeF&[ ³eebyejesyej®e yeebOekeÀece, yeBkeÀ, JeenletkeÀ kebÀHev³ee ³eelener jespeieej Jee{leele.
4)megefJeOeebceO³es Jee{ -
He³e&ìve Je mesJeemegefJeOeeb®ee efJe keÀeme ns SkeÀceskeÀebvee HetjkeÀ Deensle. HeeCeer HegjJeþe, Jeerpe,
JeenlegkeÀ megefJeOee Jee{u³ee keÀer He³e&ìve J³eJemee³e Jee{lees.
vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece :
1)ieUleer :
keÀener He³e&ìve kebÀHev³ee, ne@ìsue ³eeb®eer veeWoCeer HejosMeele kesÀuesu eer Demeles l³eecegUs l³eeb®ee
HeÀe³eoe mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee nesle veener. meJe& HeÀe³eoe HejosMeer peelees.
2)HeejbHeeefjkeÀ jespeieejele Ieì :
Mesleer, KeeCekeÀece, ceemesceejer, Jeve #es$e ³eeceO³es keÀece keÀjCeejs keÀeceieej DeefOekeÀ Jesleve emeeþer
He³e&ìve J³eJemee³ekeÀ[s JeUleele. l³eecegUs HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³eeleerue jespeieejele Ieì nesles.
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es ne HeefjCeece peemle peeCeJelees.
3)nbieeceer yesjespeieejer :
keÀener íesìîee He³e&ìve mLeUebJej He³e&ìvee®³ ee nbieeceele mesJekeÀ / keÀeceieejebvee keÀece efceUles.
Flej JesUer He³e&ìkeÀ vemeu³eeme l³eebvee Jesleve efceUle veener. ³eeceO³es megOeejCee nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in
50
4)Jee{l³ee jneCeerceevee®ee Ke®e& :
efJeosMeer He³e&ìkeÀebcegUs ceneieeF& Jee{l es. mLeeefvekeÀ yeepeejHesþsle efkebÀceleer Jee{leele l³eecegUs
iejeryeebvee l³ee Jemlet HejJe[le veenerle. l³eecegUs ³eeJej efve³eb$eCe þsJeCes iejpes®es Deens.
He³e&ìvee®ee mebmke=ÀleerJej nesCeeje HeefjCeece :
mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece :
De)®eebieu³e e Deejeceoe³eer megefJeOee :
He³e&ìkeÀebmeeþer ®eebieu³ee megefJeOeeb®eer efveefce&leer kesÀueer peeles l³ee®ee HeÀe³eoe mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee
neslees.
ye)meeceeefpekeÀ keÀe³e&¬eÀceele Jee{ :
He³e&ìkeÀebmeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ keÀe³e&¬eÀcee®es Dee³eespeve kesÀues peeles. l³ee®ee
HeÀe³eoe mLeeefvekeÀ pevelesuee neslees.
keÀ)mLeeefvekeÀ Jemletb®es mebJeOe&ve :
jep³e Je keWÀê mejkeÀej pegv³ee Jemletb®³ee mebJeOe&veemeeþer GHee³e ³eespevee keÀjleele, og©mleer
keÀjleele. He³e&ì keÀebmeeþer l³ee DeekeÀef
DeeefLe&keÀ mebOeer, Deejecee®eer meeOeves, ³eecegUs mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee peerJeveMewueerle yeoue Ie[tve
³eslees. GlHeVe Jee{u³eecegUs efMe#eCe Je Deejesi³e ³eele megOeej Cee nesles. jneCeerceevee®ee opee& Gb®eeJelees.
F)yeensj peeCes keÀceer nesles :
He³e&ìveecegUs jespeieej efceUlees, efMe#eCe efceUles Je l³eecegUs veeskeÀjermeeþer mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®es
yeensj peeCes keÀceer nesles.
vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece :
De)ieoea :
He³e&ìkeÀeb®eer, J³eeHeeN³eeb®eer He³e&ìvemLeUer ieoea Peeu³eecegUs mLeeefvekeÀ J³eJemLesJej®ee leeCe
Jee{lees. ueeskeÀebvee $eeme neslees.
ye)meeb[HeeCeer J³eJemLee :
Oeeefce&keÀ mLeUeJej meeb[HeeCeer J³eJemLee DeHegN³ee Demeu³eecegUs ³ee$ es®³ee JesUer DemJe®ílee
Hemejles.
keÀ)yeensj®³eeb®eer IegmeKeesjer :
yeensj®es J³eeHeejer He³e&ìve mLeUer ³esTve J³eJemee³e meg© keÀjleele l³eecegUs mLeeefvekeÀ
J³eeHeeN³eebJej HeefjCeece neslees.
[)ceeveefmekeÀ HeefjCeece :
He³e&ìkeÀeb®³ee jneC eerceevee®ee meJe³eeR®ee HeefjCeece mLeeefvekeÀ ueeskeÀebJej neslees, efJeMes
51
F)iegvnîeebceO³es Jee{ :
He³e&ìvemLeUer ®eesjer, ceefnueebJejerue Del³ee®eejeb®es ÒeceeCe Jee{l es.
HeÀ)mLeeefvekeÀ mebmke=Àleer®ee ueesHe :
DeeOegefvekeÀ peerJeveMewueer mJeerkeÀeju³eeves mLeeefvekeÀ ÒeLee Je mebmke=Àleer®ee ueesHe neslees.
He³e&ìvee®ee He³ee&JejCeeJej nesCeeje HeefjCeece :
De)vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee Nneme :
He³e&ìve mLeUer Peeuesueer ieoea, HeeCeer, DeVe, peceerve ³eeb®eer Jee{leer ceeieCeer ³ee®ee HeefjCeece
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeerJej neslees. l³ee®ee Nneme neslees.
ye)Òeot
DemJe®í nesleele. meJe& ÒekeÀej®es Òeot
He³e&ìvemLeUe®ee efJekeÀemeele Je=#elees[ nesles, Fceejleer GY³ee jneleele. l³eecegUs
pewJeefJeefJeOeles®ee Nneme neslees.
[)DeesPeesve®³ee Le je®ee Nneme :
A.C. jsefÖeÀpejsìj ³eeb®ee JeeHej Jee{u³eeves CFCJeeleeJejCeele efcemeUlees, efkeÀveeN³eeJejerue
ÒeosMeele efleJeje®³ee Jeveeb®eer keÀÊeue Peeu³eecegUs DeesPeesve®es ÒeceeCe keÀceer nesles.
F)nJeeceeve yeoue :
vewmeefie&keÀ meeOevemebH eÊeer®ee Nneme, pewJe efJeefJeOeles®ee Nneme, DeesPeesve®ee Nneme ³ee®ee HeefjCeece
nJeeceeve yeoueeJej neslees. nJes®e s leeHeceeve Jee{les.
3.10Yeejleeleerue He³ee&JejCe -He³e&ìve
efJeefJeOe He³ee&JejCeeleerue vewmeefie&keÀ HeefjmebmLesuee OekeÌkeÀe ve ueeJelee He³ee&JejCe He³e&ìve kesÀues
peeles. ner veJeerve mebkeÀuHevee Deens. ³ee®ee HeÀe³eoe HeefjmebmLesuee Je mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee neslees. ³esCeeN³ee
He³e&ìkeÀebvee He³ee&JejCee®eer peeCeerJe Demeles. l³eeb®ee He³ee&JejCe mebJeOe&veeuee neleYe ej®e ueeielees. YeefJe<³eele
He³ee&JejCe He³e&ìvee®eer J³eeHleer Jee{le peeCeej Deens.
3.11Yeejleeleerue He³ee&JejCe He³e&ìvee®³ee Fefleneme
Yeejleele Òee®eerve keÀeUeHeemetve efvemeiee&®eer Hetpee kesÀueer peeles. JesieJesieUs meCe He³ee&JejCeeMeer
efveie[erle Deensle.munotes.in
52
Yeejleele vewmeefie&keÀ efJeefJeOelee Òe®eb[ Deens. ³ee efvemeie&megboj mLeUer iesu³eeJej He³e&ìkeÀeb®³ee
ceveeJej®ee leeCe keÀceer neslees®e HeCe Glmeeneves, Deeveboeves l³eeb®es ceve Ye©ve peeles. Goe. efnceeue³e,
kesÀjU, HetJexk eÀ[erue jep³es, Deboceeve Je efvekeÀesyeej yesìs, ue#eÜerHe ³ee efþkeÀeCeer DemeCeejs efvemeie& meeQo³e&
DeÒeleerce Deens.
kesÀjUceOeerue osveceuee ns Yeejleeleerue Heefnues He³ee&JejCe He³e&ìve mLeU Deens Je He³ee&JejCe -
He³e&ìkeÀebmeeþer les le³eejkeÀjC³eele Deeues Deens.
Yeejleeleerue Yetj®evee efJeefJeOe mJeªHee®eer Deens. Yeejleele DeveskeÀ ogefce&U Je ve<ì nesle
Demeuesu³ee JevemHeleer ÒeeC³eeb®³ee Òepeeleer Dee{Uleele.
HetJeea®³ee jepeebveer Demes Jev³e ÒeosMe jeKeerJe þsJeues nesles. De epe Yeejleele DeYe³eejC³es Je Jeveeb®es
keÀe³eÐeeves mebj#eCe kesÀues Deens. Yeejleele meO³ee 80 je<ì^er³e GÐeeves Je 441 DeYe³eejC³es Deensle.
Jev³e ÒeeC³eeb®³ee, JevemHeleeR®³ee mebJeOe&ve Je mebj#eCee®es keÀece les keÀjleele.
Yeejleeleerue He³ee&Jej Ce He³e&ìveemeeþer GHe³egkeÌle DemeCeejer ÒecegKe je<ì^er³e GÐeeves.
1)GÊej ÒeosMeeleerue keÀe@yexì je<ì^er³e GÐeeve.
2)ceO³e ÒeosMeeleerue yeebOeJeie{ je<ì^er³e GÐeeve
3)ceO³e ÒeosMeeleerue keÀevne je<ì^er³e GÐeeve.
4)iegpejele ceOeerue Yeesj je<ì^e r³e GÐeeve
5)jepemLeeveceOeerue jCeLebYeesj je<ì^er³e GÐeeve
Yeejleele He³ee&JejCe He³e&ìveemeeþer keÀe³e& keÀjCeejer DeveskeÀ JevemHeleer Je ÒeeC³eeb®eer GÐeeves
Deensle.
Jev³e ÒeeC³eeb®eer ®ees©ve nesCeejer efve³ee&le yeN³ee®e ÒeceeCeele Leeby eueer Deens. ÒeeCeer DeeefCe
JevemHeleer ³eeb®eer ®ees©ve nesCeejer efve³ee&le keÀjCeeN³eebJej keÀþesj keÀejJeeF& kesÀueer peeles. DeveskeÀ efþkeÀeCeermunotes.in
53
Je=#e ueeieJe[ kesÀueer peeles. ÒeeCeer Je JevemHeleeR®es mebJeOe&ve Je mebj#eCe keÀjCeeN³ee DeveskeÀ me bmLee Deensle.
lemes®e DeveskeÀ meceepemesJeer mebmLeener He³ee&JejCe efMe#eCe osC³ee®es keÀe³e& keÀjerle Deensle.
3.12 Yeejleeleerue He³ee&JejCe He³e&ìvee®es cenÊJe
1970 les 1980 ³ee keÀeUele Yeejleele He³ee&JejCe He³e&ìvee®ee efJekeÀeme Peeuee. ef®e jbleve
efJekeÀeme DeeefCe He³ee&JejCe mebJeOe&ve DeMeer oesve GefÎ<ìs ³eeceO³es meeO³e nesleele. He³ee&JejCe He³e&ìveecegUs
Mesleer Je DeewÐeesefiekeÀ #es$eeHes#ee peemle jespeieej GHeueyOe nesleerue. efJeMes
keÀjC³eeyejesyej®e les mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee jespeieejemeeþer GHe³egkeÌle þ© MekeÀleele. Yeejleeleerue
Òeeke=ÀeflekeÀ efJeefJeOelescegUs Yeejle He³ee&JejCe He³e&ìveemeeþer DeeoMe& osMe Deens.
3.13Yeejleeleerue He³ee&JejCe -He³e&ìCee®es cenÊJe
1)HejkeÀer³e ®eueveele Jee{ -
He³e&ìveeuee De¢M³e efve³ee&le Demes mebyeesOeues peeles. keÀejCe He³e&ìveeletve HejkeÀer³e ®eueve
efceUles. keÀener osMeebceO³es Ò el³e#e efve³ee&leerletve efceUCeeN³ee HejkeÀer³e ®eueveeHes#ee He³e&ìveeletve efceUCeejs
HejkeÀer³e ®eueve peemle Demeles.
2)mesJee megefJeOeeb®ee efJekeÀeme -
He³e&ìkeÀebmeeþer efJekeÀefmele kesÀuesu³ee mesJee megefJeOeeb®ee HeÀe³eoe mLeeefvekeÀ uees keÀebvee neslees. lemes®e
HejosMeer He³e&ìkeÀebkeÀ[tve efceUeuesu³ee HejkeÀer³e ®eueveecegUs efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esuee Jesie ³eslees.
3)meblegefuele ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme -He³e&ìvee®ee HeÀe³eoe
DeeefLe&keÀ¢<ìîee ceeieemeuesu³ee Yeeieebvee DeefOekeÀ neslees. Demes yejs®e Yeeie [eWiejeU ÒeosMeele
Demeu³eeves efvemeie& megboj Demeleele Je He³ee&JejCe He³e&ìveeuee ³eesi³e Demeleele.
4)jespeieej efveefce&leer -
He³e&ìve #es$eeuee kegÀMeue lemes®e DekegÀMeue keÀeceieej ceesþîee ÒeceeCeeJej ueeieleele. l³eecegUs
jespeieej efveefce&leer nesles.
5)Meeblelee Je meecebpem³e -
Deeblejje<ì^er³e mlejeJej He³e&ìveeÜejs He³e&ìkeÀebvee efJeefJeOe mebmke=Àleer®eer DeesUKe nesles.
ceveeleerue iewjmecepe otj nesleele. Meeblelee Je meecebpem³e Jee{erme ueeieles.
He³ee&JejCe He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeemeeþer ÒeJeemee®³ee megefJeOeeb®ee efJekeÀeme nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
je<ì^er³e GÐeeves Je DeYe³eejC³es ner He³ee&JejCe He³e&ìveemeeþer Deieoer ³eesi³e Demeleele. ³egjesHe, GÊej
DecesefjkeÀe Je peHeeveceOetve p eemle ÒeceeCeele He³ee&JejCe He³e&ìkeÀ Yeejleele ³esleele.munotes.in
54
3.14Yeejleeleerue ÒecegKe He³ee&JejCe -He³e&ìve mLeUs
1)kesÀjU -kesÀjUuee osJee®ee mJele:®ee ÒeosMe efkebÀJee osJeYetceer Demes lesLeerue DeÒeleerce efvemeie&
meeQo³ee&cegUs mebyeesOeues peele s. kesÀjUceOeerue oeì JeveJ³eeHle ÒeosMe, lesLeerue efJeefJeOe JevemHeleer Je ÒeeCeer,
DeYe³eejC³es, efkeÀveejs, F. He³e&ìkeÀebvee DeekeÀef
JevemebHeoe Y ejHetj Deens. He³ee&JejCe He³e&ìveeuee lesLes JeeJe Deens.
2)megbojyeve -peieeleerue ceesþe ef$eYetpe ÒeosMe HeefM®ece yebieeueceOeerue iebiee Je ye´ïeHegpee veÐeebveer le³eej
kesÀuesu³ee megbojyeve ³ee peieeleerue ceesþîee ef$eYetpe ÒeosMe ele efleJeje®eer Jeves, je@³eue yebieeue ìe³eiej ne
JeeIe, He#eer Je Jev³eÒeeCeer Dee{Uleele. njerCe, pebieueer [gkeÌkeÀj, meebyej ³esLes Deensle. He³ee&JejCe
He³e&ìvee®³ee ¢<ìerves ne DeeoMe& ÒeosMe Deens.
3)efnceeue³e -Yeejlee®³ee GÊejsuee Demeuesu³e e nîee HeJe&lejebiee He³e&ìveemeeþer Òeefme× Deensle. kegÀuet
ceveeueer, ue[eKe, OejceMeeuee, [uenewmeer DeMeer efvemeie& megboj efþkeÀeCes ³esLes Deensle. ì^sefkebÀie Je ke@ÀefcHebie
³esLes ceesþîee ÒeceeCeeJej kesÀues peeles.
3.15Yeejleeleerue He³ee&J ejCeHe³e&ìCee®ee efJekeÀeme
mejkeÀejer DeefOekeÀejer, mLeeefvekeÀ ueeskeÀ, efJekeÀemekeÀ, He³e&ìve #es$eeleerue keÀce&®eejer, He³e&ìkeÀ
³ee meJee¥®ee mebyebOe He³e&ìve efJekeÀemeeMeer ³eslees. ³eeHewkeÀer Òel³eskeÀ IeìkeÀeves He³ee&JejCeeMeer keÀeUpeer IesCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. Jeve Je He³e&ìve efJeYeeieeves keÀvee&ìkeÀ, kesÀjU, efmekeÌkeÀerce, jepemLeeve Je DeebOe´
ÒeosMeeleerue mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee ceoleerves He³ee&JejCe He³e&ìvee®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®es þjefJeues Deens.
³eemeeþer Deeefke&Àìske Ììner ceole keÀjle Deensle. He³e&ìkeÀebmeeþer GÊece megefJeOee ³ee efþkeÀeCeer le³eej keÀjerle
Deensle.
3.16Yeejleeleerue meO³ee®es He³ee&JejCe He³e&ìve ÒekeÀuHe
1)DeebOe´ ÒeosMeeleerue ef®eÊetj efpeunîeeleerue ne@me&ues ìskeÀ[er®ee efJekeÀeme He³ee&J ejCe He³e&ìvee®³ee ¢<ìerves
meg© Deens.
2)DeesefjmeeceOeerue melkeÀesMeer ³esLes 4.25 keÀesìer ªHe³es Ke®e&tve He³ee&JejCe ÒekeÀuHe efJekeÀefmele nesle
Deens.
3)nefj³eeveeleerue ceesjveer -efHebpeesj ìskeÀ[îee Je megueleeveHegj je<ì^er³e GÐeeveele He³ee &JejCe He³e&ìveemeeþer
2.6 keÀesìer ªHe³es cebpetj Peeues Deensle.
4)efncee®eue ÒeosMeeleerue DeeefoJeemeer ÒeosMeele He³e&ìve efJekeÀemeemeeþer megceejs 7 keÀesìer ªHe³es cebpetj
Peeues Deensle.
5)kesÀjUceOeerue Jee³evee[ ³esLesner He³e&ìve efJekeÀme meg© Deens.munotes.in
55
3.17je<ì^er³e He³ee&JejCe -He³e&ìve OeesjCe Je ceeie&oMe&keÀ lelJes
He³e&ìve ceb$eeue³eeves Heg{erue ceeie&oMe&keÀ lelJes He³ee&JejCe -He³e&ìveemeeþer peenerj kesÀueer Deensle.
1)ÒeosMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele mLeeefvekeÀ ueeskeÀ eb®ee menYeeie DemeeJee.
2)mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®eer GHeefpeJeerkesÀ®eer meeOevemebHeÊeer Je He³ee&JejCe He³e&ìveecegUs l³eeJej ³esCeeje leeCe
³eecegUs mebIe
vekeÀes.
4)celeYeso mebIe
3.18He³ee&JejCe er³e Je meeceeefpekeÀ -DeeefLe&keÀ mec em³ee / ÒeMve
He³ee&JejCeer³e ÒeMve -
yeens©ve ³esCeejs He³e&ìkeÀ efJekeÀefmele ÒeosMeeletve ³esleele. l³eebvee SsMe Deejece Je Menjeleerue
megefJeOee nJ³ee Demeleele. l³ee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer mLeeefvekeÀ JevemHeleer Pee[s lees[ueer peeleele.
He³ee&JejCee®ee Nneme neslees. lees ìeUCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ ÒeMve -
He³e&ìve efJekeÀeme Je mLeeefvekeÀ meeceeefpekeÀ -DeeefLe&keÀ ÒeMveeb®eer ³eesi³e meebie[ Ieeuetve efJekeÀeme
meeO³e keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3.19Yeejlee ®eer He³ee&JejCe -He³e&ìve mebmLee
2008 meeueer He³ee&JejCe #es$eeleerue ÒecegKe J³eeJemeeef³ekeÀebveer He³e&ìve ceb$eeue³e Je He³ee&JejCe
le%e ³eeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer Yeejlee®eer He³ee&JejCe -He³e&ìve ner meceepemesJeer mebmLee mLeeHeve kesÀueer.
(Ecotourism Society of India -ESOI) ner meceepemesJeer mebmLee jep³e Je keWÀê
mejkeÀej®³ee ceoleerves je<ì^er³e HeeleUerJej He³e&ìvee®³ee ef®ejbleve efJekeÀemeemeeþer Òe³elve keÀjerle Deens.
mebmLes®eer GefÎ<ìs
1)He³e&ìvee®³ee mLeeefvekeÀ, meeceeefpek eÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Je vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeJej HeefjCeece keÀjCeejer
efþkeÀeCes MeesOeCes.
2)ef®ejbleve He³ee&JejCe efJekeÀemeemeeþer Òe³elve keÀjCes.
3)efvemeie&, Jev³epeerJe ³eeb®³ee mebJeOe&veele mLeeefvekeÀebvee menYeeieer keÀjCes Je He³e&ìve eb®ee ueeYe l³eebvee
efceUJetve osCes.
4)efvemeiee&®³ee Jee{ermeeþer JesU osCes.
5)He³ee&JejCe -He³e&ìvee®³ee ef®ejbleve efJekeÀemeemeeþer mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeb®³ee menkeÀe³ee&ves keÀece
keÀjCes.
6)He³e&ìve J³eJemee³eele mesJee HegjefJeCeeN³eevee ÒeceeCeHe$es osCes.munotes.in
56
3.20 meejebMe
He³e&ìveeceO³es ÒeJeeme ne Deejeceemeeþer, Deeveboemeeþer, keÀjceCetkeÀermeeþer efkebÀJee J³eJemee³eemeeþer
kesÀuee peelees. He³ee&JejCeeleerue yeoueevegmeej He³e&ìvee®es mJeªHe yeoueles Je l³eecegUs ne ieleerceeve J³ eJemee³e
Deens Demes ceeveues peeles. ³ee®eer J³eeHleer Òe®eb[ Deens. ³eeceO³es meJe& DeeefLe&keÀ #es$eeb®ee lemes®e Keepeieer Je
menkeÀejer #es$eeb®ee meceeJesMe neslees. He³e&ìveecegUs osMeeuee yengcetu³e HejkeÀer³e ®eueve efceUles. meebmke=ÀeflekeÀ
Jemlet Je mesJeeb®eer osJeeCe -IesJeeCe nesles. He³e&ìve ns osMeebleie&le Jee Deeblejje<ì^er³e Demeles. Yeejleeleerue
DeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³escegUs, DeHegN³ee mesJee megefJeOeebcegUs He³e&ìve J³eJemee³eeuee De[®eCeer efvecee&Ce nesle
Deensle. 1982 Je 2002 ®eer je<ì^er³e He³e&ìve OeesjCes ³ee De[®eCeer otj keÀjC³eemeeþer DeeKeC³eele
Deeueer Deensle. He³ee&JejCe He³e&ìve ner veJeer mebkeÀuHevee He³ee&JejCeeuee neveer ve Hees®eJelee He³e&ìvee®³ee
ceeO³eceeletve ÒeosMee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer KetHe®e GHe³ egkeÌle Deens. l³eecegUs mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®eener
HeÀe³eoe nesF&ue. 1970 les 1980 ³ee keÀeUele ³ee®eer meg©Jeele Peeueer. ef®ejbleve efJekeÀeme meeO³e
keÀjC³eemeeþer ns KetHe GHe³egkeÌle Deens. ³ee®³ee efJekeÀemeemeeþer Yeejlee®eer He³ee&JejCe -He³e&ìve mebmLee
(ESOI) mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer Deens.
3.21legce®eer Òeieleer leHeemee
1)®etkeÀ keÀer yejesyej
1)Deevebo / megKe ³eeme keÀjceCetkeÀ Je meceeOeeve ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
2)Yeejleeleerue mece=× mebmke=Àleer HeneC³eemeeþer mece=× osMeeleerue DeveskeÀ HejosMeer ÒeJeemeer
Yeejleele ³esleele.
3)Debleie&le He³e&ìve cnCepes osMeeceO³es®e kesÀuesueer He³e&ìve.
4)He³e&ìvee®eer J³eeHleer He³ee&efole Deens.
5)He³e&ìveecegUs SKeeÐee osMee®eer Òeeflecee peieele Gb®eeJeles Je He³e&ìvee le jespeieej osC³ee®eer Òe®eb[
#ecelee Deens.
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
1)õõõõ -(Safety) ns je<ì^er³e He³e&ìve OeesjCe 2002 ®ee Yeeie Deens.
2)õõ õõ -®³ee Dee³eespeveemeeþer F.me. 1980 ®³ee oMekeÀele He³e&ìve OeesjCe
þjefJeC³eele Heg{ekeÀej IesC³e ele Deeuee.
3)Dee@keÌìesyej 30, 2001 jespeer He³e&ìvee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer Peeuesueer cegK³eceb$³ee®eer
yewþkeÀ HebleÒeOeeve õõõõ ³eebveer Dee³eesefpele kesÀueer nesleer.
4)õõõõ -ÒeosMeele ì^sefkebÀie Je Oee[meer KesU lesLeerue Gb®e Je meKeu e ÒeosMeecegUs
ueeskeÀefÒe³e Deensle.
5)Yeejleele vewmeefie&keÀ He³e&ìve mLeUebyejesyej õõõõ -He³e&ìve mLeUsner DeveskeÀ Deensle.munotes.in
57
3)pees[îee ueeJee.
De) He³e&ìvee®ee GÎsMe ye) He³e&ìve GoenCes
De) Oeeefce&keÀ 1) HeefM®ece Ieeì
ye) JewÐekeÀer³e 2) GÊejeKeb[
keÀ) He³ee&JejCe 3) $eÝ
F) PeesHe[HeÆer 5) yeebOeJeie{, jepemLeeve
HeÀ) og:Keo Ieìvee 6) OeejeJeer PeesHe[HeÆer, cegbyeF&
ie) ³eesie 7) He@efjme
n) mebmke=Àleer 8) DecejveeLe ³ee$ee
Dee³e) YetHe³e&ìve 9) kegÀlegye efceveej
pe) He@ÀMeve 10) kesÀjU
4)yengHe³ee&³eer ÒeMve :
1)KeeueerueHewkeÀer keÀesCelee He³e&ìvee®ee DeLe&J³eJemLesJejerue mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Deens?
De)ieUleer ye)HeejbHeejerkeÀ jespeieejele Ieì
keÀ)nbieeceer y esjespeieejer [)jespeieejele Jee{
2)KeeueerueHewkeÀer keÀesCelee He³e&ìvee®ee mebmke=ÀleerJej mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Deens.
De)ieoea ye)Kejeye meeb[HeeCeer J³eJemLee
keÀ)meeceeefpekeÀ keÀe³e&¬eÀceele Jee{ [)yeensj®es ueeskeÀ ³esCes
3)KeeueerueHewkeÀer keÀesCelee He³e&ìvee®ee DeLe&J³eJemLesJejerue vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Deens?
De)Jee{uesuee jneCeerceevee®ee Ke®e& ye)Jee{uesues GlHeVe Je HejkeÀer³e ®eueve
keÀ)DeeefLe&keÀ iegefCele HeefjCeece [)mesJee megefJeOeebceO³es megOeejC ee
4)KeeueerueHewkeÀer keÀesCelee He³e&ìvee®ee meceepeeJejerue vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Deens?
De)®eebieu³ee megefJeOee ye)HejosMeer peeCes LeebyeJeCes
keÀ)mLeeefvekeÀ Jemlebg®es peleve [)Kejeye meeb[HeeCeer J³eJemLee
5)KeeueerueHewkeÀer ke ÀesCelee He³e&ìvee®ee He³ee&JejCeeJejerue HeefjCeece Deens?
De)meeceeefpekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®eer jsue®esue ye)Jee{uesuee jneCeerceevee®ee Ke®e&
keÀ)®eebieu³ee Deejeceoe³ekeÀ megefJeOee [)DeesPeesve®³ee Leje®ee Nnememunotes.in
58
3.22Gllejs
1)®etkeÀ keÀer y ejesyej
De)yejesyej ye)®etkeÀ keÀ)yejesyej [)®etkeÀ F)yejesyej
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
1)megj#ee 2)1982 ®es SefMe³eve iesce
3)Þeer. Deìue efyenejer JeepeHes³eer 4)HeJe&le
5)ceeveJe efveefce&le
3)pees[îee ueeJee
De)8 ye)10 keÀ)1 [)2 F)6
HeÀ)5 ie)3 n)8 Dee³e) 4 pes)7
4)yengHe³ee&³eer ÒeMve
1)jespeieejele Jee{
2)meeceeefpekeÀ keÀe³e&¬eÀceele Jee{
3)Jee{uesuee jneCeerceevee®ee Ke®e&
4)Kejeye meeb[HeeCeer J³eJemLee
5)DeesPeesve®ee Nneme
3.23leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
He³e&ìve -Deejece efkebÀJee J³eJemee³eemeeþer osMeele efkebÀJee HejosMeele kesÀuesuee ÒeJeeme
Deejece -cepesmeeþer ceeskeÀUîee JesUs®ee JeeHej (Leisure)
Pleasure -ceewpecepee Je Deeveboe®eer meceeOeevee®eer YeeJevee / megKe
Recreatio n-keÀecee®³ee JesUs®³ee J³eefleefjkeÌle kesÀuesueer ceewpecepee
He³e&ìvee®ee GÎsMe -He³e&ìvee®es keÀejCe / O³es³e
meeOevemebHeÊeer -Hewmee, meeefnl³e, keÀce&®eejer Je Flej IeìkeÀeb®ee J³ekeÌleerves, mebmLesves kesÀuesuee DeefOekeÀ
®eebieuee JeeHej.
He³e&ìve #ecelee -SKeeÐee peeiesle He³e&ìkeÀebvee DeekeÀef
je<ì^er³e GÐeeve -mejkeÀejves mebjef#ele þsJeuesuee, ueeskeÀeb®³ee keÀjceCetkeÀermeeþer He³ee&JejCe meb JeOe&veemeeþer
þsJeuesuee ceesþe Yeeie -Jev³e peerJeeb®es mebJeOe&vemunotes.in
59
He³e&ìve ceb$eeue³e -He³e&ìveemeeþer ceeie&oMe&keÀ lelJes le³eej keÀ©ve He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeemeeþer keÀe³e&
keÀjCeeje mejkeÀejer efJeYeeie
NGO -meceepemesJeer mebmLee
He³ee&Jej Ce-mebJesoveMeerue ÒeosMe -je<ì^er³e GÐeeves, mebjef#ele ÒeosMe JeveÒeeC³eeb®³ee mebJeOe&veemeeþer
Demeuesueer DeYe³eejC³es ³eeÜejs He³ee&JejCee®es peleve keÀjC³ee®ee Òe³elve.
3.24ke=Àleer
legcner kesÀuesu³ee He³e&ìvee®ee Je=Êeeble le³eej keÀje. l ³eele legcner Iesleuesueer íe³eeef®e$es ef®ekeÀìJee.
3.25meboYe&
Nature & Scope of Tourism -Sethi, Praveen
Tourism : A Community Approach, Murphy, Peter
Geography of Transport, Tourism & Management, Patel.
Opportunities & challenges for Tourism & Hospi tality in the BRK
Nations, Dhiman, Mohindereds.
Tourism in India, Vijay K.
Indian Ecotourism -Singh R.
Ecotourism Development in India : Communities, Capital &
Conservation Bhatt.
The Encyclopedia of Ecotourism -Weaver, D. ed.
munotes.in
60
IeìkeÀ -4
He³ee&JejCeefJe
4.1 ÒemleeJevee
4.2 Yeejleeleerue He³ee&JejCe efJe
4.2.2 ef®eHekeÀes ®eUJeU
4.2.3 DeefHekeÀes ®eUJeU
4.2.4 HeefM®ece Ieeì Jee®eJee ®eUJeU
4.2.5 Meeblelee ojer Jee®eJee ®eUJeU
4.3 He³ee&JejCe J³eJemLeeHevee®eer mebkeÀuHevee
4.3.1 He³ee&JejCe J³eJemLeeHevee®eer iejpe Je GHe³eesefielee
4.4 Dee³e.Sce.Dees. 14000 DeeefCe 16000 ®eer mebkeÀuHevee
4.5 keÀeye&ve ¬esÀ ef[ì DeeefCe keÀeye&ve yeBkeÀ®eer mebkeÀuHevee
4.6 He³ee&JejCe HeefjCeece cetu³eebkeÀve (EIA)
4.6.1 He³ee&JejCe HeefjCeece cetu³eebkeÀvee®eer J³eeHleer
4.6.2 He³ee&JejCe HeefjCeece cet u³eebkeÀvee®es GÎsMe
4.6.3 He³ee&JejCe HeefjCeece cet u³eebkeÀvee®³ee He×leer
4.7 He³ee&JejCeer³e HeeJeuee®ee þmee (Foot print)
4.8 He³ee&JejCe mebj#eCe keÀe³eoe 1986
4.9 Yet-DeJekeÀeMeer³e leb$e%eevee®eer mebkeÀuHevee Je IeìkeÀ (GST)
4.9.1 Yet-DeJekeÀeMeer³e leb$e%eevee®es IeìkeÀ -GIS, GPS otj mebJesove
4.10 Yet-DeJekeÀeM eer³e leb$e%eevee®ee He³ee&JejCeer³e J³eJemLeeHekeÀeleerue GHe³eesie
4.11 meejebMe
4.12 mJeeO³ee³e ÒeMve
4.13 meboYe&met®eermunotes.in
61
4.1 ÒemleeJevee
He³ee&JejCeer³e ®eUJeUerkeÀ[s He³ee&JejCe mebJeOe&veemeeþer DeeefCe DeefOekeÀ ®eebieues He³ee&JejCe
þsJeC³eem eeþer kesÀuesu³ee jepekeÀer³e efkebÀJee meeceeefpekeÀ ®eUJeUer cnCetve osKeerue yeefIeleues peeles. ³ee
®eUJeUeruee ’nefjle ®eUJeUer“ `efkebÀJee He³ee&JejCe mebJeOe&ve ®eUJeUer 'Demes osKeerue mebyeesOeues peeles.
He³ee&JejCeer³e ®eUJeUer vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®³ee ef®ebjleve J³eJemLeeHeveeme Òeeslmeenve
osleele. He³ee&JejCe ®eUJeUer JesieJesieUîee GHe¬eÀceeyeÎue He³ee&JejCe j#eCee®es keÀe³e& keÀjle Demeleele.
Yeejleeleerue yeN³ee®eMee ®eUJeUer®ee cegK³e GÎsMe ne He³ee&JejCe, Deejesi³e DeeefCe ce eveJeer nkeÌkeÀ Demee®e
Deens. ³ee ÒekeÀjCeeceO³es Yeejleeleerue keÀener He³ee&JejCe efJe
He³ee&JejCee®es J³eJemLeeHeve l³ee®eer iejpe DeeefCe Deepe®³ee ³egieele l³ee®eer GHe³egkeÌlelee ³eeb®ee GuuesKe
kesÀuee iesuee Deens. lemes®e ISO 14000 DeeefCe 16000 ®eer mebkeÀuHevee, keÀeye&ve yeBkeÀ, keÀeye&ve
¬esÀef[ì, He³ee&JejCe HeefjCeece cegu³eeb keÀve(EIA) DeeefCe MesJeìer ³ee ÒekeÀjCeeceO³es Yet -DeJekeÀeMeer³e
leb$e%eevee®eer mebkeÀuHevee Je IeìkeÀ l³ee®³ee He³ee&JejCeer³e J³eJemLeeHeveeleerue GHe³eesie ³eeb®ee meceeJesMe
keÀjC³eele Deeuee Deens.
4.2 Yeejleeleerue He³ee&JejCe efJe
efyeIe[le ®eeueues Deens. ³ee efyeIe[le ®eeueuesu³ee mebletueve Òeef¬eÀ³eeuee LeebyeefJeC³eemeeþer YeejleeceO³es
ceesþîee ÒeceeCeele ®eUJeUer Peeu³ee. l³ee KeeueerueÒeceeCes :
4.2.1 vece&oe (Jee®eJee) ye®eeJe Deeboesueve (NBA) :
1985 meeueer vece&oe veoerJej yeebOeuesu³ee OejCee®³ee efJejesOeemeeþer Je He³ee&JejCee®es j#eCe
keÀjC³eemeeþer SkeÀ DeefleMe³e MekeÌleerMeeueer meecegoerkeÀ ®eU JeUerme meg©Jeele Peeueer. l³eeme Heg{s vece&oe
ye®eeJe Deeboesueve Demes mebyeesOeues peeT ueeieues. vece&oe ner Yeejleeleerue HeefM®ece efoMeskeÀ[s JeenCeejer
meJee&le ceesþer veoer Deens. vece&oe veoer Dejyeer mecegêeuee peeTve efceUles. l³ee Deieesoj l eer ceO³eÒeosMe,
ceneje<ì^ Je iegpejele nîee jep³eeletve Jeenles. ³ee Deeboesuevee ceO³es ceesþîee ÒeceeCeeceO³es ûeeceerCe
JesieJesieUîee mebmke=Àleer®es, ®eeueerjerleer®es, lemes®e pebieueeceO³es jenCeejs DeeefoJeemeer ueeskeÀ meeceerue Peeues
nesles. me joej mejesJej Je vece&oe meeiej ³ee OejCeecegUs peJeUpeJeU, 2,40,000 ueeskeÀ efJemLeeefHele
nesCeej nesles. ³ee mejesJejeyeÎue SsskeÀu³eeveblej cesOee HeeìkeÀj Je l³ee®³ee menkeÀeN³eeveer ³eeb®ee meKeesue
DeY³eeme kesÀuee. DeeefCe l³eeb®³ee Demes ue#eele D eeues keÀer, Yeejle mejkeÀej Je Jeve efJeYeeieeves ³ee ÒekeÀuHee®es
keÀece yeepetuee þsJeues Deens. l³eemeeþer efouesues keÀejCe Demes nesles keÀer, cetueYetle He³ee&JejCeer³e HeefjefmLeleer
DeHetle&lee Je meKeesue DeY³eemee®eer Je DeejeKe[îee®eer keÀcelej lee. l³ee®³ee Demesner ue#eele Deeues keÀer,
efJemLeeefHelee®³ee HetveJe&mevee J³eefleefjkeÌle mejkeÀejuee keÀesCeleerner ceeefnleer HegjJeueer iesueer veener. mejkeÀejuee
DeMeer peeCeerJe meg×e Peeueer keÀer mLeueebleefjle MeslekeÀN³eebvee jemle l³ee®³ee GY³ee efHekeÀeb®ee ceesyeouee
efouee HeCe mLeueeblejemeeþer keÀenerner ceesyeouee efceUeuee veener. DeeefCe veblej cesOee HeeìkeÀj ³eebveer
ÒeMveebyeÎue KeesueJej DeY³eeme keÀ©veSkeÀ ceesþs Deeboesueve GYes kesÀues. l³ee®e Deeboesueveeuee ’vece&oe
ye®eeJe Deeboesueve“ cnCetve mebyeesOeC³eele Deeues. meJe&ÒeLece cesOee HeìkeÀj ³eebveer mejoej mejesJej yeebOeCeermemunotes.in
62
efJejesOe kesÀuee. ³ee Deeboesueveemeeþer l³eebveer efJeefJeOe peeleer®es ueeskeÀ, DeeefoJeemeer He³ee&JejCeJeeoer ceeveJe
DeefOekeÀej keÀe³e&keÀl ex SkeÀ$e kesÀues. ÒeLecele: l³eebveer OejCeeuee HeeCeueesì #es$eele (HeeC³eeKeeueer) yeg[tve
peeC³eeN³ee JevemHeleer mebyebOeerle ue#e keWÀefêle kesÀues. l³eemeeþer l³eebveer YetKe n[leeU, Òemeej ceeO³eceeletve
Òeefme×er, ef®e$eHeì, keÀuee#es$e, meeceeefp ekeÀ mebIeìvee, ³eeb®³ee ceeHe&Àle ceesnerces®eer ceeefnleer ueeskeÀebHe³e¥le
Heesn®eJeueer. cesOee HeeìkeÀj ³eebveer ceO³eÒeosMe les mejoej mejesJej OejCe ³ee YeeieeceO³es ceesþer Heo³ee$ee
keÀe{ueer . 36 efoJemee®³ee meefn
vece&oe ye®eeJe Deeboesueve meg©Jeeleerme HeÀkeÌle efJemLeeefHele ueeskeÀeb®es Hegve&Jemeve ³eeJej ue#e
keWÀefêle nesles. veblej leervener jep³eeceOetve ³ee Deeboesueveeuee Heeefþbyee efceUle iesuee. leervener jep³eeceO³es
JesieJesieUs ieì ³ee OejCee®ee efJejesOe keÀjle nesles. pemes keÀer iegpejele ceO³es Deeke&À Jeeefnveer, vece&oe
Demejûemle meefceleer, ceO³eÒeosMeeleerue vece&oeIeeìer veJeefvecee&Ce meefc eleer DeeefCe ceneje<ì^eleerue vece&oe
OejCeûemle meefceleer ³ee meJe& mebmLeeb®ee meceeJesMe neslee. pesJne cesOee HeeìkeÀj ³eebveer vece&oe Jee®eJee /
ye®eeye Deeboesueve 1989 meeueer mLeeHeve kesÀues. lesJne Jejerue meJe& ieìeveer efceUtve osMeJ³eeHeer Deeboesueve
kesÀues. veblej He³ee&JejCeJeeoer Je keÀener Deeboesueve keÀl³ee¥veer OejCee®³ee Gb®eeruee efJejesOe kesÀuee. l³ee®³ee celes
OejCee®eer Gb®eer ner HeÀkeÌle 88m DemeeJeer peer keÀer ÒemleeefJekeÀ 130m nesleer. Heg{s Dee@keÌìesyej 2000
ceO³es meg efÒece keÀesìe&®³ee DeeosMeeJe©ve leer Gb®eer 90m keÀjC³ee®es þjues. cesOee HeeìkeÀj ³eebveer ÒeeCe
peeF&ue Demes GHeJeeme, Deeboesueve kesÀues. DeMeeÒekeÀejs mejoej mejesJeje®es keÀece pes 1985 uee
ÒemleeefJele keÀjC³eele Deeues nesles. DeepeHe³e¥le HetCe & Peeues veener. les 2025 ceO³es HetCe& nesF&ue Demes
meebefieleues peeles.
4.2.2 ef®eHekeÀes ®eUJeU :
1970 meeueer pebieuelees[er®³ee efJejesOeeceO³es SkeÀ DeveesKes Deeboesueve keÀjC³eele Deeues. l³eeme
ef®eHekeÀes Deeboesueve Demes cnCeleele. Pee[s l ees[C³eemeeþer Deeu³eeJej ieeJekeÀjer Pee[euee efceþer ceejle.
efceþer ceejCes ³eeuee efnboerceO³es ef®eHekeÀes Demes cnCeleele. l³eeJe©ve ³ee ®eUJeUer®es veeJe ef®eHekeÀes ®eUJeU
þsJeC³eele Deeues.
³ee ®eUJeUer®es JewefMe<ìîes cnCepes ³ee ®eUJeUer ceO³ es ceefnueebveer ceesþîee ÒeceeCeele Heg{ekeÀej
Iesleuee neslee. keÀener Heg©
Heg{eN³eeHewkeÀer SkeÀ nesles. l³eebveer l³eeJesU®³ee ÒeOeeveceb$eer ceeveveer³e Fbefoje ieebOeervee DeeJeenve kesÀues.
1981 -1986 meeueer efnceeue³eele ÒeosMeele Heo³ee$ee keÀe{tve Je=#elees[eruee yeboer Je ef®eHekeÀes
Deeboesuevee®ee GÎsMe ueeskeÀebve He³e¥le Heesn®e JeC³eele l³eebveer ceesþer keÀeceefiejer kesÀueer. megbojueeue yengietCeepeer
HeefjefmLeleerkeÀer ner®e efmLej DeLe&J³eJemLee (Ecology is Permanent Economy). ’®eboer
Òemeeo Yeì“ ns ogmejs ef®eHekeÀes ®eUJeUer vesle s, megjJeeleerHeemetve®e DeeboesueveeMeer efveie[erle nesles. l³eebveer
mLeeefvekeÀ keÀejKeev³eeceO³es Pee[s ueeJeueer Je l³ee®³ee MeeMJele He³ee&JejCe mebJeOe&veemeeþer keÀmee HeÀe³eoe
nesslees ns oeKeJetve efoues.
Oegce efmebie vesieer, ye®eveerosJeer DeeefCe DeMee DeveskeÀ ieeJekeÀjer ceefnueebveer Pee[evee efceþer cee©ve
l³eeb®es mebJeOe&ve keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eebveer ’JeveeceO³es Demeles keÀe³e? ce=oe, HeeCeer DeeefCe Meg×
nJee“ Demes Iees
63
JewefMe<ìîe Demes veceto kesÀues keÀer ’ef®eHekeÀes Deeboesueve ns meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ ¬eÀebleerkeÀejkeÀ Deens.
1970 les 1980 ®³ee MekeÀleele pebieuelees[er efJe©× ÒeeflekeÀej meJe& YeejleYej Hemeju ee DeeefCe SkeÀ
mebIeìerle Demes ef®eHekeÀes Deeboesueve efvecee&Ce Peeues. 1980 ceO³es ef®eHekeÀes ®eUJeUeruee ceesþs ³eMe Deeues.
les cnCepes l³eeJesU®³ee ÒeOeeveceb$eer Fbefoje ieebOeer ³eebvee 15 Je
mebmeeOeve OeesjCeeceO³es yeoue keÀjC³eemeeþer KetHe oyeeJe DeeCeuee iesuee. ³ee ®eUJeUerleeruee ceefnueeb®ee
GlmegHegÀle& menYeeie ne ef®eHekeÀes ®eJ eUer®es cenÊJee®es JewefMe<ì ceeveues peeles.“
’Peeb[evee efceþer ceeje Je l³eebvee lees[C³eeHeemetve Jee®eJee, ner [eWiej Yeeiee®eer mebHeÊeer
uetìC³eeHeemetve Jee®eJee!“ ’Þeer. IeveM³eece jentjer“ p³eeb®³ee ef®eHekeÀes ®eUJeUMeer efveie[erle ieeC³ee®ee r
OJeveer mebHegCe& GÊejÒeosMe eleGceìues Je Pee[s Jee®eJeC³ee®³ee He×leer®es JeCe&ve keÀ© ueeieues. GÊej
ÒeosMeeveblej jepemLeeve, efyenej, efJebO³e ÒeosMe, ceO³e Yeejle HeefM®ece Ieeì ³ee ceO³es nîee ®eUJeUer®ee
PeHeeìîeeves Òemeej Peeuee.
4.2.3 DeefHe keÀes ®eUJeU :
DeefHekeÀes ®eUJeU ner GÊejskeÀ[erue Yeeieeleerue ef®eHekeÀes ®eUJeUer meejKeer®e SkeÀ ®eUJeU
Deens. mLeeefvekeÀ ueeskeÀebveer Jeve Keel³ee®³ee þskesÀoejeefJe©× HetkeÀejuesues ceesþs Deeboesueve nesles. mLeeefvekeÀ
ueeskeÀ Pee[ebvee efceþer cee©ve l³eebvee lees[C³eeHeemetve Jee®eJele nesles. DeefHekeÀes ®eUJeUer ceO³es JesieJesieUîee
ÒekeÀejs pevepeeie=leer keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee iesuee. pevepeeie=leer keÀjC³ee®³ee meeOeveeceO³es Heo³ee$ee,
OJeveer¬eÀebleer®ee JeeHej mLeeefvekeÀ ueeskeÀ eb®es ueeskeÀve=l³eg jml³eeJejerue Heleveeìîe F. ³ee ®eUJeUer®es
cenÊJee®es keÀe³e& cnCepes GIe[îee peceerveerJej Je=#ejesHevee®eer ceesþer ®eUJeU GYeer kesÀueer. DeefHekeÀes
®eUJeUerves veblej DemeCeeN³ee meeOevemebHeÊeer®ee ³eesi³e keÀejCeemeeþer JeeHej Je He³ee&³eer Gpee&
meeOevemebHeÊeer®ee JeveeJejerue leeCe keÀceer keÀjC³eemeeþer keÀmee JeeHej keÀjlee ³esF&ue ³eekeÀ[s ue#e keWÀefêle
kesÀues.1983 ceO³es GÊej keÀVe[e (keÀvee&ìkeÀe jep³e) ceO³es nîee ®eUJeUer®ee ceesþe ÒeYeeJe neslee. ner
®eUJeUer cetK³ e keÀ©ve J³eeHeejerkeÀjCeemeeþer Jevee®eer nesCeejer lees[ ³eemeeþer Go³eeme Deeuesueer ®eUJeU
nesleer.
4.2.4 HeefM®ece Ieeì Jee®eJee ®eUJeU :
HeefM®ece Ieeì®ee efJemleej ne mene jep³eeceO³es Deens. ³ee efþkeÀeCeer DeefJeMJemeveer³e DeMee
JevemHeleer pe eleer Dee{Uleele. HeefM®ece Ieeì ne Deeê& HeevePe[er DeeefCe G
He³ee&JejCeJeeÐee®³ee ¢<ìerves ceesþe Nneme nesle ®eeue uee Deens. HeefM®ece Ieeìeleerue JevemHeleerleerue
efJeefJeOelee Jee®eJeC³eemeeþer peeieeflekeÀ mlejeJej keÀener He³ee&JejCeJeeoer Òe³elve keÀjerle Deensle.
1980 ceOeerue ’HeefM®ece Ieeì Jee®eJee“ ®eUJeUer ceO³es 20 Hes#ee peemle mLeeefvekeÀ Je
ÒeeosefMekeÀ mebIeìvee SkeÀ$e ³esTve ceesþe ue{e GYee kesÀuee neslee. veesJnWyej 1987 DeeefCe HesÀye´gJeejer
1988 ceO³es ueeskeÀeceO³es ceesþs OejCes lemes®e Gpee& ÒekeÀuHe ³eeb®³ee yeÎue pevepeeie=leer keÀjC³eele Deeueer
DeeefCe peieeleerue meJee&le Þeerceble DeM eer HeefjefmLeleer Jee®eJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee iesuee. ³ee ®eUJeUer®³ee
OeesjCeevegmeej keÀvee&ìkeÀ mejkeÀejves keÀener ®eebieues GHe¬eÀce jeyeefJeues Deens.munotes.in
64
Yeejle mejkeÀejves 1981 ceO³es HeefM®ece Ieeì efJekeÀefmele GHe¬eÀce meg© keÀ©ve HeefM®ece
Ieeìeleerue HeefjefmLeleer®es meblegueve, pewJe efJeefJeOelee, p³ee JevemHeleer®ee Nneme Peeuee DeMee JevemHeleer®es
Hegve&Jemeve keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. Hejblet nîee ®eUJeUer keÀ[s veblej®³ee MelekeÀeceO³es ogue&#e keÀjC³eele
Deeues.
HeefM®ece Ieeì e®ee efJemleej ne 159000 ®eew.keÀer. Deens DeeefCe 16000 efkeÀueesceerìj
mecegêeMeer efveie[erle DemeCeeN³ee jep³eele Deens. iegpejele, ceneje<ì^, ieesJee, kesÀjU, keÀvee&ìkeÀ DeeefCe
leeefceUvee[t jep³e SkeÀ GÊece Demes Deeê& Je HeevePe[er DeeefCe G
5000 Hes#ee peemle HegÀue Pee[eb®³ee peeleer, 139 memleveÒeeC³ee®³ee peeleer, 508 He#³ee®³ee peeleer,
meeHe[leele ³ee YeeieeceO³es peJeUpeJeU 325 peieeleerue veeMe HeeJeCeeN³ee JevemHeleer Je ÒeeC³ee®³ee peeleer
Dee{Uleele. OejCee®es yeebOekeÀeces efJeÐegle ÒekeÀuHe KeeCekeÀece ns HeefM®ece Ieeìeleerue HeefjefmLeleer®³ee
Nnemee®es cegK³e keÀejCe Deensle. HeefM®ece Ieeì J ee®eJee ®eUJeUer®ee cegK³e GÎsMe ne HeefM®ece Ieeìeleerue
JevemHeleer Je ÒeeCeer ³eeceO³es nesCeejer Ieì lemes®e l³ee®ee Nneme DeMee He³ee&JejCeer³e mebkeÀìekeÀ[s ue#e JesOeCes
ne neslee.
4.2.5 Meeblelee ojer Jee®eJee ®eUJeU :
kesÀjU jep³eeceO³es 89 ®ee w.keÀer. pewefJekeÀ ¢<ìîee mebHeVe Demee G
Deens.
1980 meeueer 200 cesieeJe@ì #eceles®ee peueefJeÐegle ÒekeÀuHeemeeþer yeebOeC³eele ³esCeeN³ee
OejCee®ee efJejesOe keÀjC³eemeeþer ner ®eUJeU ®eeuet Peeueer. ³ee OejCeecegUs ceesþîee ÒeceeCeele pewJeefJeefJeOelee
peueeMe³eeKeeueer yegpeueer Demeleer. l³eeuee Jee®eJeC³eeme ÒeYeeJeer þjuesueer ner ®eUJeU Deens. kesÀjU
jep³eelee rue ’Mem$e meeefnl³e Heefj
kesÀuee Deens.
4.3 He³ee&JejCe J³eJemLe eHevee®eer mebkeÀuHevee
He³ee&JejCee®es mebletueve DeeefCe HeefjefmLeleerkeÀer mLew³e&lee vewmeefie&keÀ efjl³ee mebletueerle kesÀueer peeles.
Hejblet Deepe®³ee DeeOetefvekeÀ ³egieeceO³es He³ee&JejCee®es mebletueve efyeIe[ues Deens. Jee{leer keÀejKeeveoej er,
leb$e%eeveeleerue ¬eÀebleer, DeefleMe³e Jesieele JeenletkeÀer®³ee meeOeveeceO³es nesCeejs yeoue, vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeÊeer®³ee DeefleJeeHej, efve³eespeve#ece Demes MenjerkeÀjCe ³ee meJe& iees<ìercegUs He³ee&JejCee®es mebletueve
efyeIe[ues Deens. ³ ee meJe& keÀejCeecegUs Deepe He³ee&JejCeeMeer mebyebefOele keÀener mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee
Deensle. Goe. peeieeflekeÀ leeHeceeveele nesCeejer Jee{, DeesPeesve®eer Ieì, Deecue Hepe&v³e, KeeCeer®es Òeot
ÒeYeeJeer He³ee&JejCee®es J³eJemLeeHeve keÀjC³ee®eer meg©Jeele Deens.munotes.in
65
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee keÀeUpeerHetJe&keÀ JeeHej keÀjCes. l³eemeeþer ³eesi³e efve³eespeve,mebIeìve,
ef¬eÀ³eeMeeruelee, efve³eb$eCe F. IeìkeÀe®³ee meene³³eeves ceeveJeer iejpee HetCe& keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves
J³eJemLeeHeve keÀjCes Je ceeveJeer iejpee Je vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer ³eeb®es ³eesi³e mebletueve keÀjCes cnCepes®e
He³ee&JejCee®es J³eJemLeeHeve keÀj Ces Demes nes³e.
4.3.1 He³ee&JejCe J³eJemLeeHevee®eer iejpe Je GHe³eesefielee :
Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®³ee leguevesle GHeueyOe meeOevemebHeÊeer DeHetCe& Demeu³eeves He³ee&JejCee®es
J³eJemLeeHeve keÀjCes iejpes®es Peeues Deens. pej ³ee meeOevemebHeÊeer® ee ³eesi³e Je keÀeUpeerHetJe&keÀ JeeHej kesÀuee
veener lej ueJekeÀj®e meeOevemebHeÊeer mebHeg<þele ³esF&ue. He³ee&JejCee®es J³eJemLeeHeve keÀjle Demeleevee,
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®es mebJeOe&ve, peleve DeeefCe ef®ejbleve efJekeÀeme DeMee meJe& yeey eeR®ee GHe³eesie kesÀuee
iesuee Heeefnpes.
keÀe³e&¬eÀce He³ee&JejCe J³eJemLeeHeves®³ee iejpesmeeþer HetCe&le yeeyeer DeeJeM³ekeÀ Deensle.
1)vewmeefie&keÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ He³ee&JejCee®es DeÐe³eeJele %eeve
2)vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee ³eesi³ e Je HetjsHetj JeeHej keÀjCes.
3)ceeveJeer ¬eÀer³eeb®ee, Òeef¬eÀ³eeb®ee He³ee&JejCeeJej nesCeeN³ee HeefjCeecee®ee DeY³eeme.
4)He³ee&JejCeer³e mecem³ee®ee mLeeefvekeÀ, je<ì^er³e Je Deblejje<ì^er³e mlejeJe©ve ueeskeÀebvee efMe#eCe Je
ceeefnleer osCes.
5)He³ee&JejCe j#eCeemeeþer Meemevee®es keÀe³eos Je efve³ece ³eeb®es ÒeYeeJeer Heeueve keÀjCes.
6)leb$e%eevee®ee He³ee&JejCeeJej He[uesu³ee ÒeYeeJee®es cetu³eceeHeve.
7)He³ee&JejCee®ee opee& jeKeC³eemeeþer ceespeeJ³ee ueeieCeeN³ee DeeefLe&keÀ efkebÀcele er®ee Deboepee®eer ceeefnleer
osCes.
He³ee&JejCee®³ee J³eJemLeeHeveecegUs He³ee&JejCee®³ee mejb#eCee®eer nceer efceUles Je ef®ejbleve DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeeme ceole nesles. He³ee&JejCe J³eJemLeeHeveecegUs He³ee&JejCee®es efve³eespeve Je mebJeOe&ve keÀj C³eemeeþer
osKeerue ®eebieu³eeÒekeÀejs ceole nesles.
4.4 Dee³e.Sce.Dees. (ISO) 14000 DeeefCe 16000 ®eer mebkeÀuHevee
Dee³e.Sme.Dees. (ISO) ®eer mLeeHevee Deeblejje<ì^er³e mlejeJej 1948 ceO³es nesTve ceeuee®eer
Òele efle®eer ÒeleJeejerlee ³eemeeþer ceek exÀìceO³es ûeenkeÀemeeþer mebHetCe& peieele Kee$eerMeerj Demes iegCeJeÊee HetCe&
ns SkeÀ cenÊJee®es ³egefveì nesles. Dee³e.Sme.Dees. 14000 ner Me=Kebuee He³ee&JejCe J³eJemLeeHevee®ee ³eesi³e
efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJej meg© Peeue sueer SkeÀ mebmLee Deens. He³ee&JejCee®³ee
J³eJemLeeHeveemeeþer Dee³e.Sme.Dees. (ISO) 14000 ®eer mLeeHevee Peeueer.
Dee³e.Sme.Dees. 14000 vegmeej He³ee&JejCe J³eJemLeeHevee®es Heg{erue keÀener cetueleÊJes Deensle.
l³ee®eer ³eesi³e efjleerves J³eJemLeeHe ve kesÀues lej®e ISO 14000 ÒeceeCeerkeÀjCee®eer cepetjer efceUles.
J³eJemLeeHevee®es leÊJes Heg{erueÒeceeCes Deensle.munotes.in
66
1)He³ee&JejCe J³eJemLeeHeveeJej meJee&le peemle Yej efouee peelees.
2)megmebJeeo DemeeJee.
3)³eesi³e meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej Je Ò eefMe#eCe efoues Heeefnpes.
4)Hegvecet&u³eebkeÀve keÀ©ve megOeejCes®eer mebOeer Ðee.
5)legce®³ee keÀe³e&#eceles®es O³es³e þjefJeC³eele J³eJemLeeHekeÀer³e efMemle JeeHeje
6)efJe¬esÀl³eebvee Òeeslmeeefnle keÀje keÀer p³eecegUs He³ee&JejCeer³e J³eJemLeeH evee®es J³eJemLeeHeve ³eesi³e efjleerves
nesF&ue. keÀejKeev³eeceO³es He³ee&JejCeer³e J³eJemLeeHeve DeeJeM³ekeÀ Deens. p³eecegUs He³ee&JejCee®es ³eesi³e
efve³eespeve kesÀues peeF&ue ISO 14000 cegUs keÀejKeeveoejerme KetHe HeÀe³eos nesleele. pemes keÀer Glke =À<þ
opee&, keÀejKeeveoejer Je mejkeÀejceOeerue mebyebOeele megOeejCee nesles. ISO 14000 ®es ceecebkeÀve
Demeu³eecegUs yeepeejeceO³es YeeJe Je Hele Jee{les, Gpex®eer ye®ele nesles. meeOevemebHeÊeer®ee ³eesi³e Je HegjsHegj
JeeHej kesÀuee peelees. ³ee meJe& iees<ìercegUs GlHeeove Ke®e& keÀceer neslees. ISO 14000 Me=bKeuee ceOeerue
ISO 14000 ns ceeHeve He³ee&JejCee®³ee J³eJemLeeHeve mebj®evesceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles.
(EMS) ³eeÜejs He³ee&JejCeer³e mecem³ee®es efvejekeÀejCe ³eesi³e He×leerves ke sÀues peeles. Dee³e.Sme.Dees.
14000 ns Dee³e.Sme.Dees. 1000 meejKes®e Deens. ³eeceO³es osKeerue ceeuee®eer iegCeJeÊee ÒeceeCeerkeÀjCe
DeesUKeues peeles.
Dee³e.Sme.Dees. ISO 16000 ns cegu³eebkeÀve cetK³e keÀ©ve JeeleeJejCeeleerue vewmeefie&keÀ nJee,
keÀecee®³ee efþkeÀeCee®eer nJee ³eeb®es efvejer#eCe keÀjleele Je ³ee efceÞeCee®ee ceeveJeer Deejesi³eeJej Je
He³ee&JejCeeJej keÀe³e HeefjCeece neslees ns þjefJeleele.
ISO16000 -25®es cegK³e GÎsMe :
1)GÐeespekeÀeme yeebOekeÀece J³eeJemeeef³ekeÀeme DeeefCe l³ee He³ee&JejCee®ee HeÀe³eoe IesCeeN³ee meJee¥vee ³ee
ÒekeÀuHeecegUs nJes ceO³es keÀe³e yeoue nesCeej Deens Je l³ee®eer ÒeleJeejer keÀe³e Demesue les meebieCes.
2)efJekeÀemeeme ®eebieu³ee GlHeeokeÀ IeìkeÀe®³ee meene³³eeves Òeeslmeenve osCes.
3)Òel³e#e mLeUe®eer HeenCeer keÀ©ve l³ee®eer ceeefnleer ossCes.
ISO 16000 -25ner He×le cegK³e keÀ©ve nJesleerue nesCeeN³ee yeouee®ee DeY³eeme keÀ©ve
cetu³eebkeÀve keÀjC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele JeeHejueer peeles.
4.5 keÀeye&ve ¬esÀef[ì DeeefCe keÀeye&ve yeB keÀ®eer mebkeÀuHevee
JeeleeJejCeeleerue keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF&[®es ÒeceeCe efoJemeWefoJeme Jee{le ®eeueues Deens. ns
HeÀkeÌle ceeveJee®³ee ef¬eÀ³esJej leeyee ve jeefnu³eecegUs nesle Deens. Jee{les CO 2®es ÒeceeCe YeefJe<³eele
ceeveJeeme Je ÒeecegK³ee ves He³ee&JejCeer³e IeìkeÀeme KetHe IeelekeÀ Deens. Meem$e%ee®³ee DeY³eemeeJe©ve Demes
ue#eele ³esles keÀer JeeleeJejCeeleerue keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF&[ meeceeJeC³ee®eer #ecelee keÀceer nesle Deens. Deefle
Ye³ebkeÀj DeMee He³ee&JejCeer³e mecem³ee Go³eeme ³esT MekeÀleele. nefjle Jee³et®es ÒeceeCe JeeleeJejCeele Jee{tve
ÒeceeCeeyeensj peeF&ue. l³ee Deieesoj®e keÀener GHee³e³eespevee MeesOetve keÀe{u³ee Heeefnpesle. l³eeletve®e Heg{s
keÀeye&ve ¬esÀ[erì Je keÀeye&ve yeBkeÀ ³ee mebkeÀuHevee Giece Peeu³ee.munotes.in
67
J³eJenejeceO³es yeBkesÀ®es pemes OeesjCe Demeles lemes®e OeesjCe ³ee efþkeÀeCeer keÀeye&ve[e³e
Dee@keÌmeeF&[®es Demeles. Pee[s ueeJee Pee[s peieJee ³eeletve DeeHeu³ee ue#eele ³esles keÀer keÀeye&ve[e³e
Dee@keÌmeeF&[ IesCes Je Dee@keÌmeerpeve mees[Ces ner ef ¬eÀ³ee melele ®eeuet jenles. keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF&[ pecee
keÀjCes Je mees[Ces ner ef¬eÀ³ee ³ee efþkeÀeCeer cenÊJee®eer Deens. ³eeceO³es Òel³eskeÀ osMeeuee JeeleeJejCeeceO³es
efkeÀleer ìve keÀeye&ve mees[C³eeme HejJeeveieer Deens ns þjefJeues peeles. l ³eemekeÀeye&ve ¬esÀ[erì Demes
cnCeleele. Goe. pej SKeeÐee ueesn Keefvepe GÐeesieeme 10 ìve keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF&[ mees[C³ee®es
¬esÀ[erì Demesue Je l³ee kebÀHeveerves 11 ìve keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF&[ JeeleeJejCeele mees[uee lej l³ee
kebÀHeveerme Ske À ìve keÀeye&ve¬esÀ[erì otmeN³ee kebÀHeveerkeÀ[tve efJekeÀle I³eeJes ueeieles. ³eecegUs JeeleeJejCeeleerue
keÀeye&ve mees[C³eeme kebÀHev³eebvee ÒeefleyebOe ueeielees.
keÀeye&ve yeBkeÀ ner mebkeÀuHevee keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF&[®³ee osJeeCeIesJeeCeerMee r mebyeOeerle Deens. ne
SkeÀ ÒekeÀej®ee J³eeHeej Demelees. keÀeye&ve ¬esÀ[erì keÀeye&ve yeBkesÀkeÀ[tve cnCepes p³ee kebÀHeveerkeÀ[s Deens.
l³ee®³eekeÀ[tve efJekeÀle Iesleues peeleele. ³ee meJe& iees<ìerceOetve He³ee&JejCee®ee Nneme keÀceer keÀjC³ee®ee GÎsM e
meeO³e kesÀuee peelees. cegK³e keÀ©ve efJekeÀefmele osMeebveer JeeleeJejCeeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele keÀeye&ve[e³e
Dee@keÌmeeF& mees[uee Deens. l³ee®es HeefjCeece mebHetCe& peieeuee meesmeeJes ueeiele Deens. nefjle Jee³et®es Jee{l³ee
ÒeceeCeeme ³ee mebk eÀuHevescetUs Lees[îeeHeÀej ÒeceeCeele DeeUe yemet MekeÀlees. keÀeye&ve®es Jee{les ÒeceeCe keÀceer
keÀjC³eemeeþer `³etvees'ves meJe& je<ì^e®eer SkeÀ$e DeMeer ®e®ee& IesJetve nJesleerue keÀeye&ve®es ÒeceeCe Je JeeleeJejCeele
nesCeeje yeoue keÀmee nesle Deen s. ³ee®ee efJe®eej efJeefvece³e keÀ©ve keÀeye&ve yeBkeÀ Je keÀeye&ve ¬esÀ[erì meejKes
GHee³e ³eespeues Deensle.
4.6 He³ee&JejCe HeefjCeece cetu³eebkeÀve (EIA)
He³ee&JejCe HeefjCeecee®es efveJesove (EIS) DeeefCe He³ee&JejCe HeefjCeecee®es cetu³eebkeÀve (EIA) ns
cegK³ele: USA Meer mebyebOeerle Deens. USA ceO³es SkeÀe GHe¬eÀceeÜejs (EIA) He³ee&JejCee®³ee
HeefjCeecee®es cetu³eebkeÀve keÀjCes yebOevekeÀejkeÀ kesÀues nesles. YeejleeceO³es 80 ®³ee oMekeÀele He³ee&JejCe
cetu³eebkeÀveemeeþer DeeJeM³ekeÀ HeefjCee ce DemeCeeN³ee ÒekeÀuHee®eer meg©Jeele Peeueer. ³ee cetu³eebkeÀveecetUs
ÒekeÀuHee®³ee GYeejCeer®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve He³ee&JejCeeme ³eesi³e Demes GHee³e ³eespeC³eele ceole Peeueer.
He³ee&JejCeer³e IeìkeÀeceO³es meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀleerkeÀ, DeeefLe&ke À meJe& IeìkeÀeb®³ee cetu³eebkeÀveemeeþer efJe®eej
kesÀuee peeT ueeieuee. ³ee meJe& IeìkeÀebvee He³ee&JejCe¢<ìîee Deyee efOele jeKeC³eemeeþer JesieJesieUîee GHee³e
³eespevee le³eej keÀ©ve SkeÀ ÒekeÀejs He³ee&JejCeeme mejb#eCe osC³eele Deeues. He³ee&JejCe ce tu³eebkeÀveeceO³es
JesieJessieUîee IeìkeÀe®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee. l³eele
1)peceerveer®eer YetHe=<þj®evee yeoue kesÀu³eeveblej l³ee efþkeÀeCe®³ee ueeskeÀebJej Je peceerveer®³ee JeeHejeJej
keÀe³e HeefjCeece nesF&ue.
2)KeeCekeÀece lemes®e JeveeJ ej DeeOeeefjle He³ee&JejCeeJej keÀmee HeefjCeece nesF&ue.
3)neveerkeÀejkeÀ keÀ®®ee ceeue JeeHejCeeN³ee kebÀHev³ee Je l³ee®ee HeefjCeece ³eeb®eener meceeJesMe He³ee&JejCe
cetu³eebkeÀveele keÀjC³eele Deeuee.
4)Òel³eskeÀ efHekeÀe®es He³ee&JejCeer³e, Meem$ eer³e, lemes®e Oeeefce&keÀ cenÊJe ³eekeÀ[s osKeerue ue#e osC³eele
Deeues.munotes.in
68
5)keÀejKeev³eecegUs meelel³eeves He³ee&JejCee®³ee nesCeeN³ee Nnemee®³ee keÀejCeekeÀ[s osKeerue ue#e osC³eele
Deeues.
4.6.1 He³ee&JejCe HeefjCeece cetu³eebkeÀvee®eer J³eeHleer :
He³ee&JejCe HeefjCeece cetu³eebkeÀveeceO³es mebMeesOeve, mebK³eeMeem$eer³e He×le, mebieCekeÀ ³ee meJee&®eer
ceole IesC³eele Deeueer. DeY³eeme #es$ee ceO³es peceerveer®ee JeeHej, HeeC³ee®ee JeeHej, ceeleer, HeeCeermeeþs,
nJes®eer Òele, peerJeme=<ìer, OJevee r, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Demee meJe& IeìkeÀeb®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee.
l³ee®ee DeY³eeme Keeueerue ìHH³eevegmeej keÀjC³eele Deeuee.
ìHHee 1 -He³ee&JejCee®³ee meÐeefmLeleer ceeefnleer osCes.
ìHHee 2 -ÒekeÀuHee®³ee efJeefJeOe IeìkeÀe®ee He ³ee&JejCeer³e ¢<ìerves DeY³eeme keÀjCes.
ìHHee 3 -Òeot
Òel³eskeÀ DeY³eeme #es$eeceO³es He³ee&JejCeer³e Deìer®ee Deble&YeeJe keÀjCes. meJe&meeceev³eHeCes
ÒekeÀuHee®ee 10 les 15 keÀer.ceer. He³e¥le®ee ieesueekeÀej #es$e meKeesue DeY³eeme keÀjCes. lemes®e 30 les 50
efkeÀ.ceer. Heefj#es$ee®ee cegK³e IeìkeÀevee Oe©ve JesieUe DeY³eeme keÀjCes.
4.6.3 He³ee&JejCe HeefjCeece cet u³eebkeÀvee®³ee He×leer :
He³ee&JejCe cetu³eebkeÀveemeeþer Keeueerue He×leer®ee JeeHej kesÀuee peelees.
1)peceerveer®ee JeeHej -peceerveer®ee JeeHej yeIetve l³ee®es vekeÀeMes le³eej kesÀues peeleele.
2)HeeC³ee®ee JeeHej -Debleie&le Je He=<þYeeieeJejerue HeeC³ee®ee JeeHejeyeÎue DeY³eeme kesÀuee peelees.
3)YetieYe&Mee m$e-l³ee®³ee vekeÀeMeeJej JesieJesieUer Yet©Hes, Ke[keÀe®es ÒekeÀej, oeKeJetve vekeÀeMes le³eej
keÀjCes.
4)ceeleer-ceeleerleerue iegCeOecee&®ee MeesOe Iesleuee peelees. l³eevegmeej l³ee®ee JeeHej þjefJeuee peelees.
5)peueefJe%eeve -peceerveerJejer ue Je peceerveerKeeueerue HeeC³ee®eer ceeefnleer ieesUe keÀjCes.
6)HeeC³ee®es iegCeOece& -peceerveerKeeueerue Je peceerveerJejerue HeeC³ee®ee iegCeOecee&®eer ceeefnleer ieesUe keÀjCes,
l³ee®es jemee³eefvekeÀ peerJeMeem$eer³e ietCeOece& DeY³eemeCes F.
4.7 He³ee&JejCeer³e HeeJeuee®ee þmee (FOOT PRINT )/ (ECOLOGICAL
FOOTPRINT)
ceeveJe DeeHeu³ee ojjespe®³ee JesieJesieUîee Òe¬eÀer³eemeeþer meJe& ÒekeÀej®³ee meeOevemebHeÊeer®³ee
GHe³eesie keÀjle Demelees. leer meeOevemebHeÊeer ceeveJeeme l³ee®³ee meYeesJel eeueer efkebÀJee peJeUerue ÒeosMeele
efceUle Demeles. ceeveJe DeeHeu³ee peerJeveeceO³es DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee meJe& iees<ìer ³ee meYeesJeleeleerue
meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej keÀ©ve efceUJele Demelees. ceeveJeeme peieC³eemeeþer ueeieCeejs DeVe, Tpee& nsmunotes.in
69
meeOevemebHeÊeerJej Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve efceUJeues peeles. ÒeosMee®eer ueeskeÀmebK³ee YetÒeosMee®ee DeekeÀej DeeefCe
DemeCeeN³ee peceerveer®ee ef®ejbleve JeeHej, pewefJekeÀ IeìkeÀ Je ceeveJe ³eeb®³eeleerue menmebyebOe ³eeJej
He³ee&JejCeer³e IeìkeÀe®ee JeeHej DeJeuebyetve Demelees Je l³ee He³ee&JejCee®ee ceeveJeer peerJeveeJej lemes®e
J³eeJemee³eeJej DeeefCe DeeHeu³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer kesÀuesu³ee Òe¬eÀer³eeJej l³ee®ee SkeÀ ÒekeÀejs ÒeYeeJe
(þmee) He[lees. ³eeme He³ee&JejCeer³e þmee Demes cnìues peel es.(ecological footprint)
peceerveerJejerue lemes®e HeeC³eeleerue meeOevemebHeÊeer®ee ceeveJe ueeskeÀmebK³es®³ee iejpesvegmeej melele SkeÀe
þjeefJekeÀ ÒeceeCeele JeeHej keÀjle Demelees. ceeveJe Òel³eskeÀ ÒekeÀej®³ee meeOevemebHeÊeer®ee HetjsHetj JeeHej
keÀ©ve DeeHeu³ee iejpee YeeieJele Demelees. meYeesJeleeue®³ee peceerveer®ee JeeHej Mesleermeeþer, DejC³eemeeþer,
DeeefCe Gpee&meeOeveeceO³es keÀ®®ee ceeue cnCetve He³ee&JejCeer³e meeOevemebHeÊeer JeeHejleele. He³ee&JejCeer³e
IeìkeÀe®ee þmee JesieJesieUîee Òe keÀejs DeeHeCe ceespet MekeÀlees, pemes keÀer J³ekeÌleerjerl³ee ,Menjevetmeej,
ÒeosMeevegmeej, osMeevegmeej efkebÀJee HetCe& He×leer®ee efJe®eej keÀ©ve osKeerue DeeHeCe He³ee&JejCeer³e ÒeYeeJee®ee
DeY³eeme keÀ© MekeÀlees. He³ee&JejCee®ee þmee SKeeÐee þjeef JekeÀ Òe¬eÀer³eemeeþer efkebÀJee SKeeÐee þjeefJekeÀ
IeìkeÀe®³ee GlHeeove Òe¬eÀer³eemeeþer meg×e þjefJeuee peelees.
He³ee&JejCee®ee DeY³eeme keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerveer JesieJesieUîee vewmeefie&keÀ Je ceeveJeefveefce&le
meeOevee®ee GHe³eesie keÀ©ve l³ee Ò eosMeeleerue He³ee&JejCee®ee keÀmee HeefjCeece neslees. ³ee®ee DeY³eeme kesÀuee
Deens. He³ee&JejCeer³e HeeJeuee®ee þmee (Footprint) ns DemeCeeN³ee ueeskeÀmebK³esuee JeeHejemeeþer
efceUeuesu³ee meeOevemebHeÊeer®ee mebyebOe ueeJeles. He³ee&JejCeer³e HeeJeuee ®ee þmee efkebÀJee ÒeYeeJe ne Òel³eskeÀ
efþkeÀeCeer meejKee vemelees lees Òel³eskeÀ efþkeÀeCeer JesieJesieUe Demelees. JeeHej Demeuesueer meeOevemebHeÊeer,
peceerveer®ee DeekeÀej Je #es$eHeÀU, ueeskeÀmebK³ee, ueeskeÀeb®es jenCeerceeve, l³ee ueeskeÀeb®es Gl HeVe, DeeefCe
meJee&le cenÊJee®es cnCepes JeeHejele Demeuesues leb$e%eeve ³ee meJe& IeìkeÀe®es ÒeYeeJe He³ee&JejCeer³e HeeJeuee®ee
þmee(Footprint) ³eeJej Demelees.
4.8 He³ee&JejCe mebj#eCe keÀe³eoe 1986
He³ee&JejCee®es mebj#eCe Je mebJeOe&ve keÀjC³eem eeþer mejkeÀejves DeveskeÀ Demes keÀe³eos kesÀues Deensle.
l³eeceO³es He@ÀkeÌìjer keÀe³eoe 1948, nJes®es Òeot
®³ee keÀe³eÐeecegUs keWÀê mejkeÀejves He³ee&JejCe mebj#eCeemeeþer efJeMes
Òeot
meJe& meJeueleer lemes®e l³ee®ee J³eJemee³e efkebÀJee kebÀHeveer yebo keÀjC³ee®es efveoxMeve ³ee keÀe³eÐeeves efoues peeles.
1986 ®³ee keÀe³eÐeeves Meemeveeuee JesUesJesUer JesieJesieUîee yeeyeeRmeeþer meg×e efve³ece keÀjC³ee®es
DeefOekeÀej efoues Deens.
1)nJee, HeeCeer, peceerve ³eeb®³ee ieg CeJeÊee DeeefCe opee& jeKeCes
2)He³ee&JejCeeme IeelekeÀ HeoeLe& neleeUCeer keÀjC³eemeeþer metj#ee cnCetve keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee
Òeef¬eÀ³eemeeþer efve³ece keÀjCes.munotes.in
70
3)Òeot
5)He³ee&JejCee®es Òeot
efjl³ee kesÀueer.
7)³ee keÀe³eÐee®ee Go³e ne vewmeefie&keÀ IeìkeÀe®ee ³eesi³e JeeHej Je ef®ebjleve efJekeÀeme Je mebJeOe &ve
keÀjC³eemeeþer kesÀuee iesuee.
He³ee&JejCe mebj#eCe keÀe³eoe 1986 ne cegK³ele: keÀ©ve He³ee&JejCee®es keÀMee ÒekeÀejs mebj#eCe,
mebJeOe&ve keÀjlee ³esF&ue ³eemeeþer le³eej kesÀuee iesuee.
4.9 Yet-DeJekeÀeMeer³e leb$e%eevee®eer mebkeÀuHevee Je Ieì keÀ(GST)
He³ee&JejCee®es J³eJemLeeHeveemeeþer Yet -DeJekeÀeMeer³e leb$e%eevee®ee ceesþîee ÒeceeCeele GHe³eesie kesÀuee
peelees. Fbìjvesì efJekeÀeme Je megefJeOee GIS, GPS, otj mebJesove DeMee JesieJesieUîee IeìkeÀe®ee ³ee
leb$e%eeveeceO³es meceeJesMe nes lees.
YeejleeceO³es 1959 meeueer Yeejleer³e Debleefj#e mebMeesOeve mebIeìvee mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer.
Yeejle mejkeÀejves meJe& ÒekeÀej®³ee Deebleefj#e neue®eeueerJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer SkeÀ keÀceerMeve DeeefCe
Debleefj#e efJeYeeie 1962 meeue er ®eeuet kesÀuee.
YeejleeceO³es Demeuesu³ee Debleefj#e mebIeìvee JesieJesieUîee ÒekeÀejs He³ee&JejCe J³eJemLeeHeveemeeþer
ceole keÀjle Demeleele.
Yeejleeleerue Deebleefj#e mebIeìvee efkebÀJee ceb[UeceO³es Fm$ees (ISRO) ®es keÀe³e& KetHe cenÊJee®es
Deens.
4.9.1 Yet -DeJekeÀeMeer³e leb$e%eevee®es IeìkeÀ -GIS, GPS otj mebJesove :
Yet-DeJekeÀeMeer³e (GST) leb$e%eevee®es IeìkeÀ -
1)YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer (GIS)
2)peeieeflekeÀ mLeeve ÒeCeeueer (GPS)
3)otj mebJesove ÒeCeeueer (Remote Sens ing)
1)YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer (GIS) :
YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer (GIS) ns leb$e%eeve peieeceO³es 1961 Heemetve GHe³eesieele ³esle
Deens.(GIS) ns meO³ee®³ee mebieCekeÀ Je otj mebJesove ³egieeleerue SkeÀ DeefleÒeiele Demes leb$e% eeve Deens. ³ee
leb$ee®ee JeeHej peieYejeceO³es HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej Heefjmej efve³eespeve J³eJemLeeHeve kesÀuee peele Deens.
³ee leb$e%eevee®es DeveskeÀefJeOe Hewuet Deensle. He=LJeer He=<þeJejerue He³ee&JejCeer³e DeeefCe HeefjefmLeleerue Òeef¬eÀ³ee b®es
ceeHeve keÀjCes HeÀej DeJeIe[ Deens. l³ee®es ceeHeve ³ee leb$eecegUs keÀjCes Meke̳e Peeues Deens. YetmeboYee&leeruemunotes.in
71
ceeefnleer ³ee leb$eecegUs efceUles. cnCetve ³eeme YeewieesefuekeÀ ceeefnleer leb$e%eeve Demes cnCeleele. 1986 meeueer
He³ee&JejCe efJ eYeeieeves YeewieesefuekeÀ ceeefnleer Òeieleer®ee JeeHej (GIS) He³ee&JejCe J³eJemLeeHeveeceO³es ceesþîee
#ecelesves keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer.
YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer (GIS) ceO³esHeg{erue IeìkeÀe®ee meceeJesMe neslees.
1)ner SkeÀ m ebieCekeÀer³e Òeef¬eÀ³ee Deens.
2)³ee ÒeCeeueerceO³es YeewieesefuekeÀ ceeefnleer®ee meceeJesMe neslees.
3)YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueerceO³es J³eJemLeeHeve, efve³eespeve DeeefCe efJeMues
l³ee®eer ceeefnleer menpeefjl³ee efceUJet MekeÀlees. ³ee (GIS) ÒeCeeueercegUs ceesþîee ÒeceeCeeJejerue
DeekeÀ[sJeejer PeìHeì Je menpeefjl³ee GHeueyOe nesles; vekeÀeMes, Deej eKe[s, Deeke=Àl³ee, DeeuesKe F. le³eej
keÀjC³eemeeþer Keeme DeMee keÀewMeu³ee®eer iejpe Yeemeles. Hejblet ³ee ÒeCeeueercegUs les meesHes peeles. lemes®e
keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer ceeefnleer leeye[leesye DeÐe³eeJele keÀjlee ³esles.
He³ee&JejCe J³eJemLe eHeveemeeþer YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer ns SkeÀ GÊece meeOeve Deens.
keÀesCel³ee IeìkeÀecegUs keÀe³e HeefjCeece neslees ns ³ee ÒeCeeueercegUs ³eesi³e efjl³ee meebielee ³esles. ³ee ÒeCeeueer®³ee
meene³³eeves peuemebHeÊeer, ceeveJeer Jeml³ee, jml³e eb®es peeUs, peceerveer®ee ÒekeÀej, MesleerÒeosMe, pebieueÒeosMe,
KeeCekeÀeceÒeosMe, JeeUJebì, ieJeleeU ÒeosMe F. meJe& keÀener oeKeJelee ³esles. peceerveer®eer Peerpe, Òeot
ÒeCeeueercegUs ceeveJee®³ee J³eeJemee³eecegUs p³ee keÀener He³ee&JejCeele IeelekeÀ DeMee mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee
Deensle l³ee mees[efJeC³eemeeþer ceole nesles.
2)peeieeflekeÀ mLeeve ÒeCeeueer (GPS) :
efJemeeJ³e e MelekeÀele Jew%eeefvekeÀeveer p³ee keÀþerCe iees<ìeRvee cetle& mJe©He efoues l³eeleueer SkeÀ
cenÊJee®eer keÀuHevee cnCepes GHeûene®³ee mene³³eeves, He=LJeer He=<þeJejerue keÀesCel³eener efþkeÀeCee®es vescekesÀ
mLeeve efceUJeCes, ner Deens. ³eeuee®e peer. Heer.Sme. (GPS) peeieeflekeÀ mLeeve efveefM®eleer Demes cnCeleele.
peeieeflekeÀ mLeeve ÒeCeeueer ner KetHe ceesþîee efJemle=le DeMee keÀ#esmeeþer GHe³eesieele DeeCeueer peeles. mebj#eCe
efJeYeeieeceO³es ³ee ÒeCeeueeruee KetHe cenÊJe Deens. nJeeF& oue, veew oue, Yetoue ns ³ee ÒeCeeueer®ee
HeenCeermeeþer GHe³eesie keÀjleele. Deepe ³ee ÒeCeeueer®ee JeeHej meJe&®e efþkeÀeCeer mebieCekeÀ, Ye´ceCeOJeveer,
ue@Heìe@He ³eeb®³ee meen³³eeves ceesþîee ÒeceeCeele kesÀuee peelees. ³ee ÒeCeeueercegUs JewceeefvekeÀeuee leme s®e
penepee®³ee keÀHleeveeuee mJele:®es mLeeve Jesie DeeefCe efoMee mecepeC³eemeeþer KetHe keÀe³eoe neslees. 1978
meeueer ³ee ÒeCeeueer®ee GHe³eesie keÀjC³eele Deeuee DeeefCe peieeceO³es Jee³etoue, nJeeF&oue ³eeceO³es SkeÀ
DeeÍ®ele&keÀejkeÀ yeeye cnCetve p eeieeflekeÀ ÒeCeeueerkeÀ[s Heeefnues peeles. peceerveer®es vekeÀeMes, YetkebÀHee®ee
DeY³eeme DeeefCe otjmebosMeJenvee®es peeUs mebHetCe& peieele KetHe peJeU DeeCeC³eemeeþer ³ee ÒeCeeueer®ee JeeHej
kesÀuee iesuee.
peeieeflekeÀ mLeeve ÒeCeeueer®ee GHe³eesi e(GPS) :
1)mewv³eoue -mewv³eoueele Mem$eem$es De®etkeÀ JesOe IesT MekeÀleerue ³eemeeþer peeieeflekeÀ mLeeve
ÒeCeeueer®ee GHe³eesie neslees.munotes.in
72
2)mJe³eb®eefuele Jeenves peeieeflekeÀ mLeeve ÒeCeeueer®³ee meene³³eeves keÀe³ee&efvJele kesÀueer peeleele.
3)efJeceeveele JewceeefvekeÀeme efJeceevee®eer Gb®eer, leeHeceeve, Demee yeN³ee®e yeeyeer®es ®eueef®e$eCe
keÀjC³eemeeþer ³ee ÒeCeeueer®ee GHe³eesie neslees.
4)penepeeceO³es DeeefCe yeesìerceO³es osKeerue peeieeflekeÀ mLeeve ÒeCeeueer®ee JeeHej ceesþîee Òec eeCeele kesÀuee
peelees.
5)yeebOekeÀece J³eJemee³eeceO³es, Mesleer DeeefCe KeeCekeÀece J³eJemee³eemeeþer osKeerue peeieeflekeÀ mLeeve
ÒeCeeueer®ee JeeHej kesÀuee peelees.
6)mee³ekeÀuemJeej, He³e&ìkeÀ, cenÊJee®es ceeie& MeesOeC³eemeeþer ³ee ÒeCeeueer®ee JeeHej keÀjleele.
6)efie³ee&jesnkeÀ DeeefCe Heeo®eejer J³ekeÌleer osKeerue DeeHeues mLeeve efveefM®ele mecepeC³eemeeþer peeieeflekeÀ
mLeeve ÒeCeeueer JeeHejleele.
7)Del³eble ogie&ce Yeeieelener ÒeCeeueer®ee ceesþîee ÒeceeCeele JeeHej kesÀuee peelees.
peeieeflekeÀ mLeeve ÒeCeeueer®ee (GPS) GHe³eesie ne He³ee&JejCee®³ee J³eJemLeeHeveeceO³es osKeerue
ceesþîee ÒeceeCeele kesÀuee peelees. ³ee ÒeCeeueer®³ee meene³³eeves He³ee&JejCee®ee Nneme pebieuelees[,
Jev³epeerJee®eer Ieìleer mebK³ee ³eeJej efve³eb$e Ce DeeCelee ³esles.
3)otj mebJesove ÒeCeeueer (Remote Sensing) :
keÀesCel³eener IeìkeÀe®³ee efkebÀJee Jemlet®³ee Òel³e#e mebHekeÀe&le ve ³eslee l³ee mebyebOeer®eer ceeefnleer
efceUJeCes, mebkeÀefuele keÀjCes Je l³ee®es JeCe&ve keÀjCes ³ee leb$eeme otj mebJesove Demes cnìues peeles. He=LJeer®³ee
He=<þYeeiee®³ee efvejer#eCeemeeþer efJeceeves Je GHeûen ³eeb®ee otj mebJesovee®eer meeOeves cnCetve GHe³eesie kesÀuee
peelees. ³ee leb$eele ÒekeÀeMe, G
Yeejleeves YetHe=<þe®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer JesieJesieUs GHeûen DeJekeÀeMe mees[ues Deens. l³eele
Dee³e&YeÆ (1975), Ye emkeÀj -1 (1979), YeemkeÀj -2 (1981), De@Heue (1981) jesnCeer
1, 2,3 F. DeMeer GHeûene®eer ceeueerkeÀe®e le³eej keÀjC³eele Deeueer. Yeejleeves Heer ceeefuekesÀ®es osKeerue
GHeûen DeJekeÀeMe JesieJesieUîee ÒekeÀej®eer ceeefnleer efceUJeC³eemeeþer mees[ues. Heer1, Heer 2, Heer 3, Heer 4, Heer 5,
Heer6F. otj mebJesove GHeûen Yeejleeves peue, He=<þ YetHe=<þeb®eer ceeefnleer IesC³eemeeþer DeJekeÀeMeele mees[ues
Deens. keÀejeìesme@ì (CARTOSAT -1)ne GHeûen 5 ces 2005 jespeer ne GHeûen keÀe³ee&efvJele
kesÀuee iesuee. otjmebJesovee®eer Heg{erue Hee³ejer cnCetve ³ee GHeûenekeÀ[s Heeefnues peeles. ³ee GHeûenekeÀ[s
keÀesCel³eener Yeeiee®es pemes®³ee lemes íe³eeef®e$e GHeueyOe nesles.
4.10 Yet -DeJekeÀeMeer³e (GST) leb$e%eevee®ee He³ee&JejCeer³e J³eJemLeeHekeÀeleerue
GHe³eesie
Deepe®³ee ³egieeceO³es mebieCekeÀe®ee KetHe cenÊJe Deens. Yet -DeJekeÀeMeer³e leb$e%eeve ns mebieCekeÀeMeer
efveie[erle Deens. ³ee leb$e%eeveeuee He³ee&JejCe J³eJemLeeHeveeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele GHe³eesie nesle Deens.
Yet-DeJekeÀeMeer³e (GST)leb$e%eevee®ee He³ee&JejCe J³eJemLeeHeveeleerue GHe³eesie Heg{erueÒeceeCes
Deens.munotes.in
73
1)Yetceer GHe³eespeve Je efve³eespeve keÀjC³eemeeþer.
2)Keesue mecegêe yeÎue®eer ceeefnleer efceUJeC³eemeeþer.
3)pebieuelees[, pebieuee®ee Nneme mecepeJetve IesC³eemeeþe r Jel³ee®es mebJeOe&ve keÀjC³eemeeþer Yet -
DeJekeÀeMeer³e ÒeCeeueer®ee (GPS, GIS) ceesþîee ÒeceeCeele JeeHej neslees.
4)keÀesCel³ee IeìkeÀecegUs He³ee&JejCee®ee Nneme neslees lees LeebyeJeC³eemeeþer ³ee ÒeCeeueer®ee JeeHej neslees.
5)YeewieesefuekeÀ ce eefnleer ÒeCeeueer®³ee meene³³eeves peceerveer®ee Nneme Òeot
ÒeCeeueerÜeje keÀjlee ³eslees.
7)meeiejer meeOevemebHeÊe er, JemetbOejsleerue efJeefJeOe otjmebJesove leb$ee®³ee meene³³eeves peeCetve Ieslee ³esles.
8)mebosMeJenve, Yet©He neue®eeue, Yet©He³eespevee ³ee meJe& efþkeÀeCeer Yet -DeJekeÀeMeer³e leb$e%eevee®ee
ceesþîee ÒeceeCeele GHe³eesie neslees.
9)JeeleeJejCee leerue Òeot
10) nJeeceevee®ee Deboepe, vekeÀeMes, F. meeþer osKeerue YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer (GIS)DeeefCe
peeieeflekeÀ mLeeve ÒeCeeueer (GPS) , otj mebJesove (Remote Sensing )³ee GHe³eesie neslees.
DeMee efJeefJeOe ÒekeÀejs Deepe®³ee ³egieeceO³es He³ee&JejCee®³ee mebj®eveemeeþer Je Je=×ermeeþer Yet -
DeJekeÀeMeer³e leb$e%eeve (GIS, GPS , Remote Sensing )³eeb®ee GHe³eesie neslees.
4.11 meejebMe
³eeÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCeeme Yeejleeleerue He³ee&JejCeer³e JesieJesieUîee ®eUJeUeryeÎue ceeefnleer
lemes®e DeekeÀueve Peeues. vece&oe ye®eeJe, ef®eHekeÀes ®eUJeU, DeefHekeÀes ®eUJeU DeeefCe HeefM®ele Ieeì
keÀe³eoe ®eUJeU, ³ee yeÎue ³ee ÒekeÀjCeeceO³es meefJe mlej ceeefnleer efoueer Deens. ³ee ÒekeÀjCee®ee DeY³eeme
keÀjCeeN³eeme He³ee&JejCe J³eJemLeeHevee®eer iejpe, GHe³eesefielee ³ee mebkeÀuHevee mecepeleele. DeY³eemekeÀ ³ee
ÒekeÀjCeeletve, He³ee&JejCe J³eJemLeeHeveeceO³es ISO 14000 DeeefCe ISO 16000, keÀeye&ve yeBkeÀ,
keÀeye&ve ¬essÀef[ì, He³ee&JejCee®³ee HeefjCeecee®es cegu³eebkeÀve (EIA)He³ee&JejCeer³e keÀe³eos l³eeceO³es 1986
®ee He³ee&JejCe mebj#eCe keÀe³eoe ³eeb®es DeekeÀueve nesles. lemes®e Deepe®³ee DeeOegefvekeÀ ³egieeceO³es Yet -
DeJekeÀeMeer³e leb$e%e evee®ee(GST)He³ee&JejCe J³eJemLeeHeveeceO³es keÀmee GHe³eesie neslees. ns ner mecepeles.
GIS, GPS DeeefCe otj mebJesove (Remote Sensing )®ee JeeHej He³ee&JejCe J³eJemLeeHeveele
keÀmee kesÀuee peelees ns mecepeC³eeme ceole nesles.
4.12 mJeeO³ee³e ÒeMve
De)Keeueerue ÒeMvee®eer GÊejs efuene.
1)Yeejleeleerue He³ee&JejCe ®eUJeUer Lees[ke̳eele mHe<ì keÀje.
2)He³ee&JejCe J³eJemLeeHevee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve l³ee®eer iejpe Je GHe³eesie meebiee.munotes.in
74
3)He³ee&JejCe HeefjCeece cet u³eebkeÀve (EIA)Lees[ke̳eele mHe<ì keÀje.
4)He³ee&JejCe mebj#eCe keÀe³eoe 1986 ìerHe efuene.
5)Yet-DeJekeÀeMeer³e leb$e%eevee®es IeìkeÀ Lees[ke̳eele efuene.
ye)ìerHe efuene.
1)vece&oe ye®eeJe Deeboesueve
2)ef®eHekeÀes ®eUJeU
3)DeefHekeÀes ®eUJeU
4)HeefM®ece Ieeì Jee®eJee ®eUJeU
5)Dee³e.Sme.Dees. 14000 DeeefCe 16000
6)keÀeye&ve ¬esÀef[ì DeeefCe keÀeye&ve yeBkeÀ
7)He³ee&JejCe mebj#eCe keÀe³eoe -1986
8)Yet-DeJekeÀeMeer³e leb$e%eevee®es IeìkeÀ
9)(GIS)YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer
10)(GPS) peeieeflekeÀ m Leeve ÒeCeeueer
4.13 meboYe&met®eer
1)Environmental Studies, Bagad Anjali.
2)He³ee&JejCe efMe#eCe, ÒekeÀeMe efMebos, [e@. Hes[CeskeÀj.
3)Research methods in Geography -Dr. Karlekar Shrikant.
4)Yetieesue Meem$eeleerue mebMeesOeve He×leer -[e@. ÞeerkeÀeble keÀeuexkeÀj, [e@. ceesnve keÀeUs
5)Environmental Studies, F.Y.B.Com. P.G. Shinde, Dr. H.M.
Pednekar & others.
6)Map work and Practical Geography -Lekh Raj Singh,
Raghunandan Singh.
munotes.in
75
IeìkeÀ -5
keÀeskeÀCe
vekeÀeMeele oMe&efJeuesu³ee meebkesÀeflekeÀ ef®evnebmeeþer JesieJesieUs meceHe&keÀ jbie JeeHeje
1)ÒeMeemekeÀer³e efJeYeeie
efpeuns
M.S. = Mumbai Surban District (cegbyeF& GHeveiej)
M.C. = Mumbai City District (cegbyeF& Menj)munotes.in
76
2)ÒeMeemekeÀer³e efJeYeeie (leeuegkesÀ)
munotes.in
77
W = HeefM®ece Ieeìmunotes.in
78
R = Rivers (veÐee)(ÒecegKe veÐee)
munotes.in
79
KONKAN -TRANSPORT
ROAD -RAILWAY (JeenletkeÀ -jmles-jsuJes)
munotes.in
80
KONKAN -TRANSPORT
PORTS (JeenletkeÀ yebojs)
Port (JeenletkeÀ yebojs)munotes.in
81
KONKAN
INDUSTRIES (GÐeesie )
HeÀU J³eJemee³e (Red ueeue)
Yeele efiejC³ee (Yellow efHeJeUe)
Flej keÀejKeeves (Blue efveUe)munotes.in
82
KONKAN
INDUSTRIES (GÐeesie)
DeewÐeesefiekeÀ Jemeenle (Red ueeue)
penepe yeebOeCeer (Blue efveUe)munotes.in
83
KONKAN
POWER STATIONS (efJepeefveefce&leer keWÀês)
peueefJeÐegle (Blue efveUe)
Deew
84
KONKAN
TOURIST PLACES (He³e&ìve mLeUs)
Leb[ nJes®eer efþkeÀeCes (Blue efveUe)
efkeÀuues (Redueeue)munotes.in
85
KONKAN
TOURIST PLACES (He³e&ìve mLeUs)
Pejs(Red ueeue)
Deew
86
ENVIRONMENTAL
PROBLEMS (He³ee&J ejCe mecem³ee)
peue Òeot
87
ENVIRONMENTAL
PROBLEMS (He³ee&JejCe mecem³ee)
Hetj ÒeJeCe #es$e (Blue efveUe)
pebieuelees[ (Red ueeue)munotes.in
88
ENVIRONMENTAL
PROBLEMS (He³ee&JejCe mecem³ee)
oj[ keÀesmeUCes GlKeveve KeeCekeÀece
(Red ueeue) (Blue efveUe) (Green efnjJee)munotes.in
89
EXERCISES -KONKAN
Mark & Name following in the Map of Konkan.
1) Northernmost district of Konkan (Palghar) (Map 1)
2) Southernmost district of Konkan (Sindhudurg) (Map 1)
3) District headquarter of Raigad District (Alibag) (Map 1)
4) District headquarter of Sindhudurg District (Oras /
Sindhudurg Nagari ) (Map 1)
5) Two districts of Mumbai (Mumbai City & Mumbai Suburb)
(Map 1)
6) Smallest district of Konkan (Mumbai city) (Ma p 1)
7) Ratnagiri District (Map 1)
8) Amboli Ghat (Map 3)
9) Important Ghat in the northern part of Konkan (Thal Ghat)
(Map 3)
10) Important Ghat in the Southern part of Konkan (Amboli Ghat)
(Map 3)
11) Bhimashankar Ghat (Map 3)
12) Ghat in Ratnagiri distr ict (Kumbharli) (Map 3)
13) Ghats in Sindhudurg district (Phonda and Amboli) (Map 3)
14) Ghat, which is used for going to Pune from Mumbai by train
(Bhor) (Map 3)
15) Ghat, which is used for going to Nasik from Mumbai by train
(Thal) (Map 3)
16) Varandha G hat (Map 3)
17) Nane Ghat (Map 3)
18) Southernmost river of Konkan (Terekhol) (Map 4)
19) River which is a boundary between Raigad & Ratnagiri
districts (River Savitri) (Map 4)
20) R. Vaitarna (Map 4)
21) R. Tansa (Map 4)
22) R. Ulhas (Map 4)
23) Most Poll uted river in Raigad district (Patalganga) (Map 4)
24) R. Vasisthi (Map 4)
25) R. Karli (Map 4)
26) Railway route from Mumbai to Dahanu (Map 5)munotes.in
90
27) Railway route from Ratnagiri to Sawantwadi (Map 5)
28) Railway route from Thane to Chiplun (Map 5)
29) Panve l Railway Station (Map 5)
30) Ratnagiri Railway Station (Map 5)
31) Kudal Railway Station (Map 5)
32) Kalyan Railway Station (Map 5)
33) Roha Railway Station (Map 5)
34) National Highway from Panvel to Sawantwadi (Map 5)
35) Konkan Railway (Map 5)
36) National Highway No. 17 (Map 5)
37) Major Port in Palghar District (Satpati) (Map 6)
38) Southernmost Port of Konkan (Redi) (Map 6)
39) Port mainly used for the export of minerals (Redi) (Map 6)
40) Major Dock along east coast of Mumbai (Sasoon Dock)
(Map 6)
41) Dabhol Port (Map 6)
42) Jaigad Port (Map 6)
43) Ratnagiri Port (Map 6)
44) Vasai Port (Map 6)
45) Murud Port (Map 6)
46) Devgad Port (Map 6)
47) Malvan Port (Map 6)
48) Vengurla Port (Map 6)
49) Harne Port (Map 6)
50) Rice mills in Palghar District (Map 7)
51) Canning near Chiplun (Map 7)
52) Canning near Ratnagiri (Map 7)
53) Canning near Deogad (Map 7)
54) Canning near Vengurla (Map 7)
55) Utensil factories in the Raigad district (Pali, Roha, Tala,
Mahad) (Map 7)
56) Utensil factories to the north of M umbai (Bhayander) (Map 7)
57) Rice mills in the Thane District (Map 7)
58) Rice mills in the Raigad District (Map 7)munotes.in
91
59) Ship building in Sindhudurg District (Devgad, Malvan) (Map
8)
60) Ship building near Mumbai (Uttan) (Map 8)
61) Industrial estates in Palghar District (Map 8)
62) Industrial estates in Thane District (Map 8)
63) Industrial estates in Raigad District (Map 8)
64) Industrial estates in Ratnagiri District (Map 8)
65) Industrial estates in Sindhudurg District (Map 8)
66) Atomic power station (Tarapur) (Map 9)
67) Hydel power station in Ratnagiri District (Pophali) (Map 9)
68) Thermal power station in Mumbai (Trombay) (Map 9)
69) Thermal power station in Raigad (Uran) (Map 9)
70) Hydel power station in Raigad District (Bhivpuri, Khopoli &
Bhira ) (Map 9)
71) Famous hill station in Sindhudurg District (Amboli) (Map 10)
72) Famous hill station in Raigad District (Matheran) (Map 10)
73) Forts in Palghar District (Map 10)
74) Forts in Raigad District (Map 10)
75) Forts in Ratnagiri District (Map 10)
76) Forts in Sindhudurg District (Map 10)
77) Sea Fort near Malvan (Sindhudurg) (Map 10)
78) Sea Fort near Raigad District (Janira, Alibag) (Map 10)
79) Fort at the headquarter of Raigad District (Alibag) (Map 10)
80) Famous beach in the northern Konkan (B ordi) (Map 11)
81) Hot Springs near Rajapur (Map 11)
82) Famous beach in Ratnagiri District (Ganpati Pule) (Map 11)
83) Famous beach in Mumbai (Juhu) (Map 11)
84) Temple at Marleshwar (Map 11)
85) Famous Ganpati temple in Thane District (Titwala) (Map 11)
86) Famous Ganpati temples in Raigad district (Mahad & Pali)
(Map 11)
87) Beaches in Sindhudurg District (Tarkarli, Redi) (Map 11)
88) Aread of Air Pollution in Ratnagiri District (Chiplun -Lote)
(Map 12)
89) Air pollution in Raigad District (Rasayani, Kh opoli, Alibag,
Nagothane) (Map 12)munotes.in
92
90) Polluted creek to the north of Mumbai (Vasai creek) (Map
12)
91) Air Pollution in Mumbai (Chembur) (Map 12)
92) Air Pollution in Navi -Mumbai (Map 12)
93) Deforestation near Thal Ghat (Map 13)
94) Deforestation near Ph onda Ghat (Map 13)
95) Deforestation near Amboli Ghat (Map 13)
96) Deforestation near Kumbharli Ghat (Map 13)
97) Deforestation near Bhor Ghat (Map 13)
98) Flood prone areas in Thane District (Map 13)
99) Flood prone areas in Raigad District (Map 13)
100) Flood prone areas in Ratnagiri District (Map 13)
101) Landslide near Thal Ghat (Map 14)
102) Landslide near Bhor Ghat (Map 14)
103) Landslide near Kumbharli Ghat (Map 14)
104) Landslide near Phonda Ghat (Map 14)
105) Landslide near Amboli Ghat (Map 14)
106)Mining at Redi (Map 14)
ADDITIONAL EXERCISE
MAP OF KONKAN
1) Mark and Name the following on the outline Map of Konkan
supplied to you
i)Southern most district of Konkan.
ii)Mark the railway station on Konkan railway located in between
Rajapur R oad and Kudal Railway Station.
iii)The port of Ratnagiri district experiences the problem of marine
erosion.
iv)The area famous for horticulture in Thane District.
v)A famous hill station of Raigad District.
keÀeskeÀCe®³ee vekeÀeMeele Heg{eru e IeìkeÀ oeKeJetve l³eeb®eer veeJes efuene.
1)keÀeskeÀCeeleerue meJee&le oef#eCeskeÀ[erue efpeune.
2)keÀeskeÀCe jsuJesJejerue jepeeHetj jes[ DeeefCe kegÀ[eU jsuJesmìsMeve®³ee ceO³es DemeCeejs
jsuJesmìsMeve.
3)jlveeefiejer efpeunîeeleerue meei ejer Peerpe nesle DemeCeejs yeboj.
4)HeÀUHeÀUeb®³ee yeeieebmeeþer þeCes efpeunîeele Òeefme× DemeCeejs efþkeÀeCe.
5)je³eie[ efpeunîeeleerue Òeefme× Leb[ nJes®es efþkeÀeCe.munotes.in
93
2) Mark and name the following on the outline map of Konkan :
i)A pla ce of hot spring
ii)A port in Sindhudurg district
iii)Fruit and vegetable market
iv)Most polluted river
v)A tourist place in Ratnagiri District
legcneme HegjefJeuesu³ee keÀeskeÀCe®³ee vekeÀeMee DeejeKe[îeeceO³es Keeueerue IeìkeÀ oeKeJetve ve eJes
Ðee.
1)iejce HeeC³ee®es Pejs DemeCeejs efþkeÀeCe.
2)efmebOetogie& efpeunîeeleerue SkeÀ yeboj
3)HeÀU-Yeep³ee yeepeej
4)ÒecegKe Òeotef
3)i)Northernmost district of Konkan.
ii)Famous hill station in Raigad.
iii)Famous religious centre at the coast of Ratnagiri.
iv)Fishing port in Sindhudurg District.
v)Most polluted river in Raigad.
keÀeskeÀCe®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve l³eeb®eer veeJes efuene.
1)keÀeskeÀCe efkeÀveej HeÆer®ee GÊejskeÀ[erue efpeune.
2)je³eie[efpeunîeeleerue Òeefme× Leb[ nJes®es efþkeÀeCe.
3)jlveeefiejer efpeunîeeleerue mecegê efkeÀveeN³eeJejerue Òeefme× `Oeeefce&keÀ #es$e'.
4)efmebOetogie& efpeunîeeleerue ceemesceejerm eeþer Òeefme× DemeCeejs yeboj.
5)je³eie[efpeunîeeleerue D eefle-Òeotef
Konkan
i)Mumbai Suburban District
ii)Amboli Ghat
iii)Ratnagiri to Kudal Konkan Railway
iv)Distrit Raigad
v)National Highway No. 17
vi)Thane City
keÀeskeÀCe®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve l³eeb®eer veeJes Ðee.
1)cegbyeF& GHeveiej efpeune
2)Deebyeesueer Ieeì
3)jlveeefiejer les kegÀ[eU keÀeskeÀCe jsuJes
4)je³eie[ efpeune
5)je<ì^er³e ceneceeie& ¬eÀ. 17
6)þeCes Menjmunotes.in
94
MAP 1 MAP 2
vekeÀeµee ÒeceeCeevegmeej veener Map not to the scale
HeÀkeÌle µew#eefCekeÀ GHe³eesieemeeþer For Education purpose onlymunotes.in
95
MAP 3 MAP 4
munotes.in
96
MAP 5 MAP 6
munotes.in
97
Mumbai Administrative Divisions (cegbyeF& ÒeMeemekeÀer³e efJeYeeie)
HegJe& GHeveiejsHeefM®ece GHeveiejscegbyeF& GHeveiej efpeune(cegbyeF& Menj Je efpeune)munotes.in
98
Hill(ìskeÀ[er) Lake (leueeJe)(YeeweflekeÀ IeìkeÀ)
munotes.in
99
(veÐee, Kee[ îee, leueeJe DeeefCe mecegê)
munotes.in
100
GARDENS AND PARKS (yeeiee DeeefCe GÐeeves)
yeeiee(Gardens)
GÐeeves (Parks)
je<ì^er³e GÐeeve (National Park)munotes.in
101
TRANSPORT -1(JeenletkeÀ)
munotes.in
102
TRANSPORT -2(JeenletkeÀ)
yebojs efJeceeveleUmunotes.in
103
TOURIST PLACES -1(He³e&ìve mLeUs)
Hegjeleve efþkeÀeCes efkeÀveejsmunotes.in
104
TOURIST PLACES -2(He³e&ìve mLeUs)
Oeeefce&keÀ mLeUs He³e&ìve mLeUsmunotes.in
105
ENVIRONMENTAL PROBLEMS -1(He³ee&JejCe mecem³ee)
GlKeveve oj[ keÀesmeUCes Hetjmunotes.in
106
ENVIRONMENTAL PROBLEMS -2(He³ee&JejCe mecem³ee)
nJee Òeot
107
ENVIRONMENTAL PROBLEMS -3(He³ee&JejCe mecem³ee)
peue Òeot
108
ADDITIONAL EXERCISES
MAP OF MUMBAI
7. a)Mark and name the following on the outline map of Mumbai
supplied to you : (5)
i)Creek lies between Mumbai suburb and the main land .
ii)The northern most hill of Mumbai.
iii)Highly polluted river flowing nearer from International
Airport of Mumbai.
iv)Locate any one suburban railway station on central railway
between C.S .T.and Kurla stations .
v)Mark the largest lake of Mumbai.
7) De)cegbyeF&®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve l³eeb®eer veeJes efuene. (5)
1)cegbyeF& Menj DeeefCe cegbyeF& GHeveiejs ³eeb®³eeceO³es DemeCeejer Kee[er.
2)cegbyeF&®³ee GÊejskeÀ[ s DemeCeejer ìskeÀ[er.
3)meJee&efOekeÀ otef
5)cegbyeF&leerue meJee&le ceesþe leueeJe.
7) a)Mark and name the following on the outline map of
MUMBAI :
i)Lake Vihar
ii)An area of bird sanctuary
iii)Forest area of Mu mbai
iv)Area of air pollution due to chemical industry
v)A place well known for dumping of solid waste
7) De)legcneme HegjefJeuesu³ee cegbyeF&®³ee vekeÀeMee DeejeKe[îeeceO³es Keeueerue IeìkeÀ oeKeJetve veeJes
Ðee. (5)
1)efJenej leueeJe
2)He#eer DeYe³eejC³e
3)cegbyeF&ceOeerue pebieue efJeYeeie
4)jemee³eefvekeÀ keÀejKeev³eecegUs nJee Òeot
7) a)Mark and name the following on the outline map of
MUMBAI :
i)Railway route from Churchgate to Andheri
ii)Sahar
iii)Kanheri Caves
iv)Elephanta
v)Haji Ali
vi)Thane Creekmunotes.in
109
7) De)cegbyeF&®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve veeJes Ðee. (5)
1)®e®e&iesì les DebOesjer ueesnceeie&
2)menej
3)keÀevnsjer kesÀJnpe (iegbHeÀe)
4)SefueHebÀìe
5)nepeer Deueer
6)þeCes Kee[er
7) a)Mark and name following efn the map of MUMBAI :
i)Creek between Mumbai City and Suburban
ii)Hill at the Northern Border of Greater Mumbai
iii)Large Green Forest to the North of Mumbai
iv)Famous Sea -beach at N.W. Mumbai.
v)International Airport of Mumbai.
7) De)cegbyeF&®³ee vekeÀeMeele H eg{erue IeìkeÀ oeKeJetve l³eeb®eer veeJes efuene. (5)
1)cegK³e cegbyeF& DeeefCe cegbyeF& GHeveiejs ³ee ojc³eeve DemeCeejer Kee[er.
2)cenecegbyeF&®³ee GÊej efmecesJejerue ìskeÀ[er
3)cegbyeF&®³ee GÊejskeÀ[erue ceesþs nefjle pebieue
4)cegbyeF&®³ee G Êej-HeefM®ece yeepegkeÀ[erue Òeefme× mecegê efkeÀveeje (meer yeer®e)
5)cegbyeF&®es Deeblejje<ì^er³e efJeceeveleU
EXERCISES -MUMBAI
Mark & Name following features in the Map of Mumbai.
1) City area (Mumbai City District) (Map 1)
2) Mumbai Suburban Dis trict (Map 1)
3) Kanheri hills (Map 1)
4) Largest lake in Mumbai Suburban District (Virar) (Map 2)
5) Tulsi Lake (Map 2)
6) Powai Lake (Map 2)
7) Manori Creek (Map 2)
8) Malad Creek (Map 2)
9) Gilbert Hill (Map 2)
10) Bandra Headland (Map 2)
11) Cumbala H ill (Map 2)
12) Malabar Hill (Map 2)
13) Elephanta (Map 2)
14) Antop Hill (Map 2)munotes.in
110
15) Worli Headland (Map 2)
16) Hill near Andheri Railway Station (Gilbert) (Map 2)
17) Hills at Trombay (Map 2)
18) Major river in the Central Part (Mithi) (Map 3)
19) Mahin Bay (Map 3)
20) Back Bay (Map 3)
21) Creek to the East of Mumbai (Map 3)
22) River Dahisar (Map 3)
23) River Poisar (Map 3)
24) Largest Green area in Mumbai Suburban (National Park)
(Map 4)
25) Largest Green area in Mumbai City (Jijamata Udyan) (Map
4)
26)Largest Green area in the northern part of greater Mumbai
(National Park) (Map 4)
27) Goregaon Film City (Map 4)
28) Kamla Nehru Udyan (Map 4)
29) GolfClub (Map 4)
30) Shivaji Park (Map 4)
31) Green area near Mahim bay (Shivaji Park) (Map 4)
32) Green a rea between CST and Churchgate (Azad Maidan or
Cross Maidan) (Map 4)
33) Terminal Station of Central Railway (CST) (Map 5)
34) Terminal Station of Western Railway (Churchgate) (Map 5)
35) Metro -Connecting Andheri and Ghatkopar (Map 5)
36) Railway Route f rom Dahisar to Bandra (Map 5)
37) Railway Route from Mulund to Ghatkopar (Map 5)
38) International Airport (Map 6)
39) Eastern Express Highway (Map 6)
40) S.V. Road (Map 6)
41) Ali Yavar Jung Marg (Map 6)
42) Mazgaon Dock (Map 6)
43) Sasoon Dock (Map 6)
44)Ballard Pier (Map 6)
45) Girgaum Beach (Map 7)
46) Juhu Beach (Map 7)munotes.in
111
47) Jogeshwari Caves (Map 7)
48) Mahakali Caves (Map 7)
49) Shivaji Park Beach (Map 7)
50) Aksa Beach (Map 7)
51) Largest entertainment centre in the Northern part of Mumbai
(Essel Wor ld) (Map 8)
52) Bird Sanctuary in the Central part of Mumbai (Mahim Bird
Sanctuary) (Map 8)
53) Important tourist places to the South of Churchgate
(Jehangir Art Gallery & Museum) (Map 8)
54) Haji Ali (Map 8)
55) Mount Mary (Map 8)
56) Mahalaxmi Mandir (Ma p 8)
57) Nehru Science Centre (Map 8)
58) Planetarium (Map 8)
59) Major Pilgrim Centre for Christans (Mount Mary) (Map 8)
60) Major Pilgrim Centre for Muslims (Haji Ali) (Map 8)
61) Major Pilgrim Centre for Hindus (Siddhivinayak Mandir) (Map
8)
62) Flood affected area near Kurla (Map 9)
63) Flood affected areas in the Mumbai City (Matunga &
Hindmata) (Map 9)
64) Quarrying in North Mumbai (Borivali) (Map 9)
65) Landslide area near Central Railway (Ghatkopar) (Map 9)
66) Saki Naka (Map 10)
67) Slum area near Ghatkopar (Ramabai Colony) (Map 10)
68) Largest Slum in Asia (Dharavi) (Map 10)
69) Mankhurd (Map 10)
70) Shivaji Nagar (Map 10)
71) Air Pollution in the Eastern Suburbs (Chembur) (Map 10)
72) Water Pollution near Mankhurd (Map 11)
73) Noise Pollution nea r Bandra (Map 11)
74) Noise Pollution near Dadar (Map 11)
75) Noise Pollution near South Mumbai (Map 11)munotes.in
112
Map not to the scale vekeÀeµee ÒeceeCeevegmeej veener
For Education purpose only HeÀkeÌle µew#eefCekeÀ GHe³eesieemeeþer
munotes.in
113
Map not to the scale vekeÀeµee ÒeceeCeevegmeej veener
For Education purpose only HeÀkeÌle µew#eefCekeÀ GHe³eesieemeeþer
munotes.in
114
Map not to the scale vekeÀeµee ÒeceeCeevegmeej veener
For Education purpose only HeÀkeÌle µew#eefCekeÀ GHe³eesieemeeþer
munotes.in
115
Map not t o the scale vekeÀeµee ÒeceeCeevegmeej veener
For Education purpose only HeÀkeÌle µew#eefCekeÀ GHe³eesieemeeþer
munotes.in
116
Map not to the scale vekeÀeµee ÒeceeCeevegmeej veener
For Education purpose only HeÀkeÌle µew#eefCekeÀ GHe³eesieemeeþer
munotes.in
117
Map no t to the scale vekeÀeµee ÒeceeCeevegmeej veener
For Education purpose only HeÀkeÌle µew#eefCekeÀ GHe³eesieemeeþer
munotes.in
118
munotes.in
119
F.Y.B.COM
ENVIRONMENTAL STUDIES
(cejeþer ©Heeblej)
met®evee : 1)efJeYeeie 1 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 1, 2 DeeefCe 3 Je efJeYeeie 2 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 7,
8 DeeefCe 9 ns DeefveJee³e& Deensle.
2)efJeYeeie 1 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 4, 5 DeeefCe 6 HewkeÀer keÀesCeleener SkeÀ Je efJeYeeie 2
ceOeerue 10, 11 DeeefCe 12 HewkeÀer keÀesCeleener SkeÀ ÒeMve mees[Jee.
efJeYeeie 1
1) De)legcneuee efouesu³ee peiee®³ee vekeÀeMee®³ee DeY³eeme keÀ©ve Keeueerue ÒeMveeb®eer GÊejs
efuene. (5)
1)vekeÀeMee®ee efJe
3)ceseqkeÌmekeÀes, Yeejle Je neBiekeÀeBie ³eeb®³ee HejkeÀer³e keÀpee&®eer jkeÌkeÀce meebiee.
ye)peiee®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve veeJes Ðee. (vekeÀeMee Heeve ¬eÀ. 7 Jej Hene)
(5)
1)ÒecegKe Yeele (leebotU) Je ient GlHeeo keÀ osMe
2)DeeefÖeÀkesÀleerue JeeUJebì
3)ÒeMeeble cenemeeiej
4)keÀesCeleerner oesve Leb[ nJes®eer efþkeÀeCes
5)keÀesCelesner oesve efJekeÀefmele osMe
2) efìHee Ðee (keÀesCel³eener leerve) (15)
De)vee³eì^espeve ®e¬eÀ ye)meewj Tpee&
keÀ)GlHeeokeÀ [)He³ee&Hle ueeskeÀmebK³ee
F)Jeveeb®es cenÊJe HeÀ)ceeveJeer meeOevemebHeÊeermunotes.in
120
3) Heg{erue ÒeMve Ieìvee DeY³eeme (Case Study) Jej®es Deensle. (Ieìvee
DeY³eemeemeeþer Case -Study ke=ÀHe³ee Fbûepeer ÒeMveHeef$ekeÀe HeneJeer).
De)nJeeceeve yeouee® ee cegbyeF&®³ee efkeÀveeN³eeJejerue meKeue ÒeosMeele keÀesCelee HeefjCeece
nesF&ue? keÀe? (4)
ye)nJeeceeve yeouee®ee HeÀkeÀìe cegbyeF&uee yemeC³ee®eer Meke̳elee keÀe Deens? (2)
keÀ)efve³eespeveeleerue keÀesCel³ee $egìeRcegUs cegbyeF&uee JeeoUe®ee Oees keÀe mebYeJelees? (2)
[)cegbyeF&®ee JeeoUe®³ee -HegjeJ³ee HeeCeeHeemetve ye®eeJe keÀjC³eeme le%eebveer keÀesCel³ee met®evee
kesÀu³ee Deensle? (2)
4) De)HeefjmebmLesJej ìerHe efuene. (8)
ye)keÀeye&ve-®e¬eÀ mHe<ì keÀje. (7)
5) De)`meeOevemebHeÊeer®e s mebJeOe&ve DeeJeM³ekeÀ Deens'. mHe<ì keÀje. (8)
ye)DeÒeJeener meeOevemebHeÊeer®es mHe<ìerkeÀjCe keÀje. (7)
6) De)`oeefjêîe ner ÒecegKe mecem³ee Deens' mHe<ì keÀje. (8)
ye)`kegÀHees
7) De)cegbyeF&®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve veeJes Ðee. (vekeÀeMee Heeve ¬eÀ. 8 Jej Hene)
(5)
1)®e®e&iesì les DebOesjer ueesnceeie& 2)menej
3)keÀevnsjer kesÀJnped (iegbHeÀe) 4)SefueHebÀìe
5)nepeer Deueer 6)þeCes Kee[er
ye)keÀeskeÀCe ®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve veeJes Ðee (vekeÀeMee Heeve ¬eÀ. 9 Jej Hene)
(5)
1)cegbyeF& GHeveiej efpeune 2)Deebyeesueer Ieeì
3)jlveeefiejer les kegÀ[eU keÀeskeÀCe jsuJes 4)je³eie[ efpeune
6)je<ì^er³e ceneceeie& ¬eÀ. 17 6)þeCesMenj
8) efìHee Ðee (keÀesCel³eener oesve) (15)
De)Hetj ye)JeenletkeÀ ÒekeÀej
keÀ)JeeUJebìerkeÀjCe [)DeeJele& / JeeoU
F)efìbyee®ee vekeÀeMee HeÀ)veJes He³e&ìve
9) Heg{erue ÒeMve Ieìvee DeY³eeme (Case Study) Jej®es Deensle. (Ieìvee
DeY³eeme emeeþerCase -Study ke=ÀHe³ee Fbûepeer ÒeMveHeef$ekeÀe HeneJeer).
De)Òel³eskeÀ ieeJeele nJeeceeve J³eJemLeeHekeÀ vesceC³ee®es mejkeÀejves keÀe þjefJeues? (2)
ye)nJeeceeve J³eJemLeeHekeÀe®es ÒecegKe keÀe³e& keÀesCeles Demesue? (2)
keÀ)nJeeceeve J³eJemL eeHekeÀeuee ÒeefMe#eCe osT MekeÀCeeN³ee mebmLeeb®eer veeJes Ðee. (2)munotes.in
121
[)mecepee, legcner keÀeskeÀCe efkeÀveejHeÆerJejerue nJeeceeve J³eJemLeeHekeÀ Deenele. nJeeceeve
yeoueeJej ceele keÀjC³eemeeþer legcner keÀesCel³ee keÀe³e&¬eÀcee®eer DeeKeCeer (efve³ees peve)
keÀjeue? (2)
10) De)`He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeemeeþer Yeejle ³eesi³e osMe Deens.' mHe<ì keÀje. (10)
ye)He³e&ìveeMeer mebyebefOele efJeefJeOe mecem³ee meebiee. (5)
11) De)ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeeR®eer keÀejCes Je HeefjCeece meebiee. (10)
ye)YetkebÀHeeJej ìerHe Ðee. (5)
12) De)He³e&ìvee®³ee He³ee&JejCeeJejerue HeefjCeece mHe<ì keÀje. (10)
ye)Deecue Hepe&v³eeJej ìerHe Ðee. (5)
munotes.in
122
munotes.in
123
(cejeþer ©Heeblej)
met®evee : 1)efJeYeeie 1 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 1, 2 DeeefCe 3 Je efJeYeeie 2 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 7,
8 DeeefCe 9 ns DeefveJee³e& Deensle.
2)efJeYeeie 1 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 4, 5 DeeefCe 6 HewkeÀer keÀesCel eener SkeÀ Je efJeYeeie 2
ceOeerue 10, 11 DeeefCe 12 HewkeÀer keÀesCeleener SkeÀ ÒeMve mees[Jee.
efJeYeeie 1
1) De)legcneuee efouesu³ee peiee®³ee vekeÀeMee®ee meKeesue DeY³eeme keÀ©ve Keeueerue ÒeMveeb®eer
GÊejs efuene. (vekeÀeMee Heeve veb. 1 Jej Hene ) : (5)
1)vekeÀeMee®ee efJe
3)2007 ÒeceeCes peemleerle -peemle DeeefCe keÀceerle -keÀceer SketÀCe je<ì^er³e GlHeVe DemeCeeN³ee
osMeeb®eer veeJes efuene .
4)vekeÀeMeeleerue ÒeceeCee®ee GHe³eesie keÀ©ve oef#eCe DecesefjkesÀleerue osMeeb®es SketÀCe je<ì^er³e
GlHeVe efuene.
ye)peiee®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve veeJes efuene. (vekeÀeMee Heeve ve. 8 Jej Hene)
(5)
1)meJee&efOekeÀ pebie ue lees[ Peeuesuee oef#eCe DecesefjkesÀleerue osMe.
2)Yeejleeleerue `pewJeJewefJeOelesceO³es' efJeHeguelee DemeCeejs #es$e.
3)GÊej DecesefjkesÀleerue vewmeefie&keÀ HeeCeer ìb®eeF& #es$e.
4)oef#eCe DeeefMe³eeleerue `mecegêer DeeKeele' pesLes `lesue lejbie mecem³ee' Yes[meeJeles.
5)HetJe& DeeefMe³eeleerue YetkebÀHe ÒeJeCe yesì.
2) efìHee Ðee (keÀesCel³eener leerve) (15)
De)GHeemeceejer®eer keÀejCes
ye)ceeveJe-He³ee&JejCe HejmHej mebyebOe
keÀ)Hetveefveefce&le ve nesCeejer Gpee& meeOeves
[)Yeejlee®es ueeskeÀmebK³ee OeesjCe
F)DeVe-meeKeUer Je DeVe -peeUs
HeÀ)peue mebJeOe&ve
3) Heg{erue ÒeMve Ieìvee DeY³eeme (Case Study) Deensle les mees[Jee. (Fbûepeer
ÒeMveHeef$ekeÀe Hene). (10)
De)efjuee³evme ûegHeuee SEZ keÀefjlee keÀeskeÀCeeceO³es peceerve mebHeeove keÀjCes cnCeeJes lesJe{s
meeshes veener?
ye)ceneje<ì^ Meemevee®ee peceerve mebHeeove DeO³eeosMe 2007 meefJemlejHeCes mHe<ì keÀje.
keÀ)keÀesCeles SEZ ÒekeÀuHe meO³ee ceneje<ì^ele meg© Deensle?munotes.in
124
4) De)He³ee&JejCeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®es HejmHejeleerue mebyebOe efJeMeo keÀje. (8)
ye)He³ee&JejCee®³ee NnemeeceO³es ceeveJe DeeefCe leb$e%eevee®ee menYeeiee®es mHe<ìerkeÀjCe Ðee. (7)
5) De)meeOevemebHeÊeer®es mHe<ìerkeÀjCe keÀ©ve efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee meeOeve mebHeÊeer®es Goen jCe
osTve efJeMues
6) De)meÐeefmLeleerleerue ueeskeÀmebK³es®es peeieleerkeÀ efJelejCe DeeefCe Je=×er ³eeb®es JeCe& keÀje. (8)
ye)ceeveJeer Òeieleer ef veoxMekeÀ (HDI) JeCe&ve keÀje. (7)
efJeYeeie 2
7) De)cegbyeF&®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve l³eeb®eer veeJes efuene. (meboYe& Heeve veb. 9
Hene) (5)
1)cegbyeF& Menj DeeefCe cegbyeF& GHeveiejs ³eeb®³eeceO³es DemeCeejer Kee[er.
2)cegbyeF&®³ee GÊejskeÀ[s DemeCeejer ìskeÀ[er.
3)meJee&efOekeÀ otef
5)cegbyeF&leerue meJee&le ceesþ e leueeJe.
ye)keÀeskeÀCe®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve l³eeb®eer veeJes efuene (meboYe& Heeve veb. 9
Hene) (5)
1)keÀeskeÀCeeleerue meJee&le oef#eCeskeÀ[erue efpeune.
2)keÀeskeÀCe jsuJesJejer*ue jepeeHetj jes[ DeeefCe kegÀ[eU jsuJesmì sMeve®³ee ceO³es DemeCeejs
jsuJesmìsMeve.
3)jlveeefiejer efpeunîeeleerue meeiejer Peerpe nesle DemeCeejs yeboj.
4)HeÀUHeÀUeb®³ee yeeieebmeeþer þeCes efpeunîeele Òeefme× DemeCeejs efþkeÀeCe.
5)je³eie[ efpeunîeeleerue Òeefme× Leb[ nJes®es efþkeÀeCe.
8) efìHee Ðee (keÀesCel³eener oesve) (15)
De)Yeejleeleerue JewÐekeÀer³e He³e&ìve
ye)og
[)efJeMes
HeÀ)De@efme[ jsve / Deecue Hepe&v³e
9) Heg{erue ÒeMve Ieìvee DeY³eeme (Case Study) Deensle les mees[Jee. (Fbûepeer
ÒeMveHeef$ekeÀe Hene). (10)
De)cegbyeF&le ceneHegj keÀMeecegUs Deeuee?
ye)26/7 ®³ee ceneHegjele cegbyeF&®es efkeÀleer DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve Peeues?munotes.in
125
keÀ)26/7 ®³ee ceneHegje®es ce gbyeF&Jej®es efJeefJeOe HeefjCeece keÀesCeles?
[)cegbyeF&le ceneHegj ³esC³eeceeie®eer keÀejCes efJeMeo keÀje.
10) De)He³e&ìvee®es DeeefLe&keÀ DeeefCe He³ee&JejCeer³e HeefjCeece mHe<ì keÀje. (8)
ye)mHesefMeDeue FbìjDe@keÌmeve / efJeYeeieer³e HejmH ejmebyebOeeceO³es JeenletkeÀ Je mebosMeJenve
J³eJemLes®ee menYeeie mHe<ì keÀje. (7)
11) De)vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®es cenÊJee®es ÒekeÀej mHe<ì keÀje. (8)
ye)ceneHegje®eer keÀejCes DeeefCe HeefjCeece efJeMeo keÀje. (7)
12) De)Yeejleeleerue Òeceg Ke He³ee&JejCeer³e ®eUJeUeR®es mHe<ìerkeÀjCe Ðee. (8)
ye)Lees[ke̳eele mHe<ìerkeÀjCe keÀje. (7)
1)Jev³epeerJe mebj#eCe keÀe³eoe -1972
2)nJee Òeot
126
munotes.in
127
(cejeþer ©Heeblej)
met®evee : 1)efJeYeeie 1 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 1, 2 DeeefCe 3 Je efJeYeeie 2 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 7,
8 DeeefCe 9 ns DeefveJee³e& Deensle.
2)efJeYeeie 1 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 4, 5 DeeefCe 6 HewkeÀer keÀesCe leener SkeÀ Je efJeYeeie 2
ceOeerue 10, 11 DeeefCe 12 HewkeÀer keÀesCeleener SkeÀ ÒeMve mees[Jee.
efJeYeeie 1
1) De)Keeueer efouesu³ee peiee®³ee vekeÀeMee®ee DeY³eeme keÀ©ve Keeueerue ÒeMveeb®eer GÊejs Ðee. (5)
1)vekeÀeMee®eer mebkeÀuHevee keÀe³e D eens?
2)mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjC³eemeeþer keÀesCel³ee vekeÀeMee Meem$eer³e He×leer®ee GHe³eesie kesÀuee
Deens.
3)oef#eCe ieesueeOee&leerue keÀesCel³ee osMee®es efveJJeU je<ì^er³e GlHeVe peemle Deens?
4)ÒeecegK³eeves Dee@mì^sefue³ee ceOeerue efveJJeU je<ì^er³e GlHeVee®eer meeOeejCe ce³ee&oe keÀe³e
Deens?
5)GÊej ieesueeOee&leerue 20 ìkeÌkesÀ DeeefCe 62 ìkeÌkesÀ efveJJeU je<ì^er³e GlHeVe DemeCeejs
osMe meebiee.
ye)legcneme HegjefJeuesu³ee peiee®³ee vekeÀeMee DeejeKe[îeeceO³es Keeueerue IeìkeÀ oeKeJe tve veeJes
Ðee. (meboYe& Hee ¬eÀceebkeÀ Hene) (5)
1)megSPe keÀeueJee
2)oef#eCe DecesefjkesÀleerue efJe
4)DeuHeme HeJe&le
5)GÊej mecegêeleerue cenÊJee®³ee ceemesceejer efJeYeeie
2) efìHee Ðee (keÀesCel³eener leerve) (15)
1)peue®e¬eÀ
2)HeeC³ee®es GHe³eesie
3)HeJeve Gpee&munotes.in
128
4)peue Òeot
6)ÒeJeener meeOeve mebHeÊeer
3) legcneuee efouesu³ee #es$e DeY³eemee®³ee meboYee&le Heg{erue ÒeMveeb®eer GÊejs Ðe e. (Fbûepeer
ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 3 HeneJee)
1)meb³egkeÌle mebmLeeves DeeefCe ceeMe&ue yesìs ³eeb®³ee ceO³es keÀesCelee J³eJenej Peeuesuee neslee? (4)
2)kebÀHev³eeveer keÀesCel³ee peefJeve meJeueleer efou³ee nesl³ee? (2)
3)efûeve efHemeves keÀesCeles Dev egoeve keÀe{ues nesles? (2)
4)kebÀHev³eeveer HeeþefJeuesu³ee JemlegceO³es keÀesCekeÀesCeles IeìkeÀ nesles? (2)
4) De)He³ee&JejCee®eer J³eeK³ee Ðee. He³ee&JejCee®es vewmeefie&keÀ IeìkeÀ mHe<ì keÀje. (8)
ye)HeefjmebmLes®eer J³eeK³ee Ðee. HeefjmebmLe s®eer keÀe³ex mHe<ì keÀje. (7)
5) De)meeOeve mebHeÊeer ceO³es Þeerceble Je meeOeve mebHeÊeerceO³es iejerye DemeCeeN³ee osMeeceOeerue HeÀjkeÀ
mHe<ì keÀje. (8)
ye)pebieueeb®es DeÒel³e#e GHe³eesie keÀesCeles? (7)
6) De)peieeceO³es ueeskeÀmebK³es®e s efJelejCe keÀmes Peeues Deens? ueeskeÀmebK³ee Jee{erJej HeefjCeece
keÀjCeejs IeìkeÀ keÀesCeles? (8)
ye)ceeveJe efJekeÀeme keÀveoxMeebkeÀ mHe<ì keÀje. (7)
efJeYeeie 2
7) De)legcneme HegjefJeuesu³ee cegbyeF&®³ee vekeÀeMee DeejeKe[îeeceO³es Keeueerue IeìkeÀ oeKeJetve veeJes
Ðee. (meboYe& Heeve ¬eÀceebkeÀ 7 Hene) (5)
1)efJenej leueeJe
2)He#eer DeYe³eejC³e
3)cegbyeF&ceOeerue pebieue efJeYeeie
4)jemee³eefvekeÀ keÀejKeev³eecegUs nJee Òeot
ye)legcneme HegjefJeuesu³ee keÀeskeÀCe®³ee vekeÀeMee DeejeKe[îeeceO³es Keeueerue IeìkeÀ oeKeJetve
veeJes Ðee. (meboYe& Heeve ¬eÀceebkeÀ 7 Hene) (5)
1)iejce HeeC³ee®es Pejs DemeCeejs efþkeÀeCe
2)efmebOetogie& efpeunîeeleerue SkeÀ yeboj
3)HeÀUYeep³ee yeepeej
4)ÒecegKe Òeog
8) efìHee efuene (keÀesCel³eener oesve) (15)
1)ogjmeb®eeje®es ÒekeÀejmunotes.in
129
2)lesue ieUleer
3)DeesPeesve Jee³eg®ee Nneme
4)Deecue Hepe&v³e
5)Dee³e.Sme.Dees. (ISO)
6)peer.Dee³e.Sme. (GIS)
9) legcneuee efouesu³ee #es$e DeY³eemee®³ee meboYee&le Heg{erue ÒeMveeb®eer GÊejs Ðee. (Fbûepeer
ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 9 HeneJee)
1)Hepe&v³e efJelejCeecegUs keÀesCeles ÒeMve efvecee&Ce nesleele?
2)efyenejceO³es keÀesCel³ee ÒekeÀej®ee og
ye)Hegje®eer keÀejCes Je HeefjCeece mHe<ì keÀje. (7)
11) De)peeieeflekeÀ leeHeceeve Je=×er®eer J³eeK³ee Ðee? l³ee®eer keÀejCes Je HeefjCeece mHe<ì keÀje. (8)
ye)He³ee&JejCee®³ee Nnemee®ee keÀejCes mHe<ì keÀje. (7)
12) De)Yeejleeleerue He³ee&JejC e ®eUJeUer meboYee&le DeeHeu³eeuee keÀe³e ceeefnle Deens? (8)
ye)peer.Heer.Sme. cnCepes keÀe³e? (7)
munotes.in
130
munotes.in
131
(cejeþer ©Heeblej)
met®evee : 1)efJeYeeie 1 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 1, 2 DeeefCe 3 Je efJeYeeie 2 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 7,
8 DeeefCe 9 ns DeefveJee³e& Deensle.
2)efJeYeeie 1 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 4, 5 DeeefCe 6 HewkeÀer k eÀesCeleener SkeÀ Je efJeYeeie 2
ceOeerue 10, 11 DeeefCe 12 HewkeÀer keÀesCeleener SkeÀ ÒeMve mees[Jee.
efJeYeeie 1
1) De)Keeueer efouesu³ee peiee®³ee vekeÀeMee®³ee DeY³eeme keÀ©ve l³eeKeeueer efouesu³ee ÒeMveeb®eer
GÊejs efuene. (5)
1)vekeÀeMee®eer mebkeÀuHevee keÀe³e Deens?
2)mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjC³eemeeþer keÀesCel³ee vekeÀeMee -Meem$eer³e He×leer®ee JeeHej kesÀuee
Deens?
3)vekeÀeMee ÒeceeCee®³ee mene³³eeves DepeXefìveeceOeerue 15 les 64 ³ee Je³eesieìeleerue
ueeskeÀmebK³es®eer ìkeÌkesÀJeejer efuene.
4)vekeÀeMee ÒeceeCee®ee GHe³eesie keÀ©ve GÊej DecesefjkesÀleerue Jejerue veeieefjkeÀeb®eer ìkeÌkesÀJeejer
keÀe{e.
5)Yeejleeleerue ueeskeÀmebK³es®eer Je³eesceeveevegmeej j®evee meebiee.
ye)legcneuee efouesu³ee peiee®³ee vek eÀeMee®³ee DeejeKe[îeeceO³es Keeueerue IeìkeÀ oeKeJetve
veeJes Ðee. (5)
1)DeeefMe³ee®³ee DeefleHetJexkeÀ[erue YetkebÀHeÒeJeCe yesì.
2)Yeejleeleerue DeeefLe&keÀ HeeCeer ìb®eeF& ûemle #es$e.
3)DeeefÖesÀkesÀleerue `meJee&efOekeÀ' pebieue lees[er®ee o j DemeCeeje osMe.
4)`lesue leJebie' Dee{UCeeje mecegê.
5)De@meer[ jsve (DeecueHepe&v³e) mecem³ee Yes[meeJeCeeje ³egjesHeceOeerue osMe.munotes.in
132
2) efìHee Ðee (keÀesCel³eener leerve) (15)
De)keÀeye&ve ®e¬eÀ
ye)pebieueeb®es cenÊJe
keÀ)peue-meJebOe&ve
[)ceeveJeer mebmeeOeve
F)meewj Tpee&
3) Heg{erue ÒeMve DeY³eeme (Case Study) Ieìvee Jej®es Deensle les mees[Jee. (Fbûepeer
ÒeMveHeef$ekeÀe Hene). (10)
De)Yeejleeleerue Hee®e `v³egeqkeÌueDej efjDekeÌìj®eer' veeJes efuene. (3)
ye)jsef[DesMeve®es OeeskesÀ keÀesCeles? (3)
keÀ)DeCeg Tpex®es HeÀe³eos keÀesCeles? (4)
4) De)He³ee&JejCeeb®³ee cenÊJee®³ee IeìkeÀeb®es mHe<ìerkeÀjCe keÀje. (8)
ye)`peue®e¬eÀ' mHe<ìerkeÀjCe keÀje. (7)
5) De)efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee vewmeefie&keÀ meeOeve -mebHeÊeer® es efJeMues
6) De)`ketÀHees
7) De)cegbyeF&®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve l³eeb®eer veeJes efuene. (5)
1)cegK³e cegbyeF& DeeefCe cegbyeF& GHeveiejs ³ee ojc³eeve DemeCeejer Kee[er.
2)cenecegbyeF&®³ee GÊej meercesJejerue ìskeÀ[er.
3)cegbyeF&®³ee GÊejskeÀ[erue ceesþs nefjle pebieue.
4)cegbyeF&®³ee GÊej -HeefM®ece yeepegkeÀ[erue Òeefme× mecegê efkeÀveeje (meer yeer®e)
5)cegbyeF&®es Deeblejje<ì^er³e efJeceeveleU.
ye)keÀeskeÀCe®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve l³eeb®eer veeJes efuene. (5)
1)keÀeskeÀCe efkeÀveej HeÆer®ee GÊejskeÀ[erue efpeune.
2)je³eieì efpeuneleerue Òeefme× Leb[ nJes®es efþkeÀeCe.
3)jlveeefiejer efpeunîeeleerue mecegê efkeÀveeN³eeJejerue Òeefme× `Oeeefce&keÀ #es$e'.
4)efmebOetogie& efpeunîeeleerue ceemesceejermeeþer Òeefme×le DemeCeejs yeboj.
5)je³eie[ efpeunîeeleeru e Deefle-Òeogef
133
8) efìHee Ðee (keÀesCel³eener oesve) (15)
De)JeeUJebìerkeÀjCe
ye)efJeMes
[)ef®eHekeÀes Deeboesueve
F)OJeveer Òeot
(Fbûepeer ÒeMveHeef$ekeÀe Hene). (10)
De)HegC³eeceO³es He[CeeN³ee HeeJemee®³ee kesÀuesu³ee DeY³eemeeDebleie&le nJeeceeve Keel³ee®³ee
leb%eebvee keÀe³e meeHe[ues? (2)
ye)HegC³eeceO³es He[Ceeje HeeTme DeefOekeÀe -DeefOekeÀ Deecue³egkeÌle nesleevee keÀe efomelees? (2)
keÀ)NEERI (efvejer) ®³ee celes HegC³eele He[CeeN³ee De@efme[ -jsve (Deecue Hepe&v³e) ®ee
ceeveJe DeeefCe He³ee&JejCeebJej keÀesCelee HeefjCeece nesF&ue? (2)
[)De@efme[ -jsve, GiecemLeeve, efJeYeeie DeeefCe HeefjCeece 10 les 15 DeesUerle mHe<ì keÀje.
(4)
10) De)DeeHeÊeer J³eJemLeeHevee®eer DeeHeÊeer HetJeea®eer DeeefCe DeeHeÊeer veblej®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.
(8)
ye)ceneHetje®eer keÀejCes DeeefCe Heefj Ceece efJe
ye)`He³ee&JejCeer³e He³e&ìve' ³ee efJe
1)Jev³epeerJe mebj#eCe keÀe³eoe -1972
2)Jee³etÒeot
134
munotes.in
135
(cejeþer ©Heeblej)
met®evee : 1)efJeYeeie 1 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 1, 2 DeeefCe 3 Je efJeYeeie 2 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebke À 7,
8 DeeefCe 9 ns DeefveJee³e& Deensle.
2)efJeYeeie 1 ceOeerue ÒeMve ¬eÀceebkeÀ 4, 5 DeeefCe 6 HewkeÀer keÀesCeleener SkeÀ Je efJeYeeie 2
ceOeerue 10, 11 DeeefCe 12 HewkeÀer keÀesCeleener SkeÀ ÒeMve mees[Jee.
efJeYeeie 1
1) De)Keeueer efouesu³ee peiee®³ee vekeÀeMee®³ee DeY³eeme keÀ©ve Keeueerue ÒeMveeb®eer GÊejs Ðee.
(5)
1)vekeÀeMee®eer mebkeÀuHevee keÀe³e Deens?
2)mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjC³eemeeþer keÀesCel³ee vekeÀeMee -Meem$eer³e He×leer®ee JeeHej kesÀuee
Deens?
3)meb³egkeÌle mebmLeeves ceO³es efkeÀleer efceefue³eve ìve ueesn Keefvepee®es GlHeeove Deens?
4)vekeÀeMeeÒeceeCes ³egjesHeceO³es ueesnKeefvepee®es SkegÀCe efkeÀleer GlHeeove neslees?
5)YeejleeceO³es ueesnKeefvepee®es efkeÀleer GlHeeove neslees?
ye)legcneuee efouesu³ee peiee®³ee vekeÀeMee®³ee DeejeKe[îeeceO³es Keeueerue IeìkeÀ oeKeJetve
veeJes Ðee. (meboYe& Heeve veb. Hene) (5)
1)cegbyeF& les ueb[ve peue JenelegkeÀ
2)Heveecee keÀeueJee
3)meb³egkeÌle mebmLeevesceOeerue DeewÐeesefiekeÀ #es$e
4)peieeleerue ceesþîee ÒeceeCeeJej jyej GlHeeove keÀjCeeje osMe.
5)DecesPee@ve®es Keejs
2) efìHee Ðee (keÀesCel³eener leerve) (15)
De)Hetveefveefce&le meeOevemebHeÊeer
ye)Yeejlee®es ueeskeÀmebK³ee OeesjCemunotes.in
136
keÀ)peue®e¬eÀ
[)megSpe keÀeUJee
F)DeÒeJeener meeOeve mebHeÊeer
HeÀ)Jeveeb®es HeefjefmLeleerkeÀer³e cenÊJe
3) legcneuee efouesu³ee Ieìvee DeY³eeme (Case Study) ÒeMve mees[Jee. (Ieìvee
DeY³eemeemeeþer Case Study ke=ÀHe³ee Fbûepeer ÒeMveHeef$ekeÀe HeneJeer). (10)
De)keÀeye&ve ¬esÀ[erì keÀe³e Deensle?
ye)ke̳eesìes ÒeesìeskeÀe@ue®es keÀe³e cenÊJe Deens?
keÀ)ieesjeF& keÀ®eje ³ee[&le keÀMee ÒekeÀejs Meem$eer³e He×leerves keÀ®eN³ee®es Lej peeTve l³ee®es
J³eJemLeeHeve kesÀues peeles?
[)cegbyeF& meejK³ee ceesþîee MenjeceO³es He³ee&JejCeemeeþer GHe³egkeÌle Demes keÀ®eN³ee®es
J³eJemLeeHeve JneJes ³eemeeþer GHee³e meg®eJee
4) De)HeefjmebmLes®³ee j®eves®eer ®e®ee& keÀje. (8)
ye)vee³eì^espeve ®e¬eÀ mHe<ì keÀje. (7)
5) De)’Jeveeb®es mebJeOe&ve DeeJeM³ekeÀ Deens“ ®e®ee& keÀje. (8)
ye)HeeC³ee®³ee GHe³eesieemeboYee&le ceeefnleer efuene. (7)
6) De)leb$e%eevee®ee He³ee&JejCeeJej nesCeeje HeefjCeece Lees[ke̳eele mHe<ì keÀje. (8)
ye)`oeefjêîe ner ÒecegKe mecem³ee Deens' mHe<ì keÀje. (7)
efJeYeeie 2
7) De)cegbyeF&®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve veeJes Ðee. (vekeÀeMee Heeve ¬eÀ. Jej Hene) (5)
1)ceenerce®eer Kee[er.
2)keÀevnsjer iegbHeÀe
3)HeJeF& leueeJe
4)Deefle Òeot
Hene) (5)
1)HeÀUYeep³ee yeepeejHesþ
2)DeCet MekeÌleer keWÀê
3)HeeueIej efpeunîeeleerue iejce HeeC³ee®es efþkeÀeCe
4)pe³eie[ yeboj
5)He#eer DeYe³eejC ³emunotes.in
137
8) efìHee Ðee (keÀesCel³eener leerve) (15)
De)jsuJes JeenletkeÀ ye)nJes®es Òeot
F)JeeUJebìerkeÀjCe HeÀ)Deecue Hepe&v³e
9) Heg{erue ÒeMve Ieìvee DeY³eemeeJej®es Deensle (Case Study) (Ieìvee DeY³eemeemeeþer
Case Study ke=ÀHe³ee Fbûepeer ÒeMveHeef$ekeÀe HeneJeer). (10)
De)pewJeefJeefJeOeles®³ee NnemeemeboYee&le peeieleerkeÀ mebj#eCe keÀeBûesme 2008 ³eeb®es cele keÀe³e?
ye)pewJeefJeefJeOeles®es HeefjCeekeÀ meebiee.
keÀ)pewJeefJeefJeOeles®³ee menYeeieeceO³es `jsìefuemì'®es cenÊJe efJeMeo keÀje.
[)[e³eskeÌì pevejue IUCN ³eeb®es pewJeefJeefJeOelee mebj#eCeelcekeÀ cele keÀe³e?
10) De)He³e&ìvee®es HeÀe³eos Je leesìs Lees[ke̳eele efJe
11) De)peeieleerkeÀ leeHeceeve Je=×er®eer J³eeK³ee meebiee. peeieeflekeÀ leeHeceeve Je=×er®eer keÀejCes Je
HeefjCeece ³eeb®eer ®e®ee& keÀje. (8)
ye)`keÀeJe&ve yeBkeÀ' ³eeJej ìerHe efuene. (7)
12) De)Yeejleeleerue Òec egKe He³ee&JejCe ®eUJeUeR®es efJeMues
munotes.in
138
munotes.in